Bizimlə həyatınız həmişə işıqlı olacaq!

Qarabağ haqqında geniş məlumat

AraşdırmaAzərbaycanMaraqlı
Müəllif Fərman Nəbiyev

Qarabağ müharibəsi

  • Bişkek protokolu (hal-hazırda qüvvədədir)
  • Türkiyə tərəfindən Ermənistanın blokadası
  • Mübahisəli ərazinin gələcəyini müəyyən etmək üçün davam edən sülh danışıqları
  • Ara-sıra sərhəd atışmaları
Ermənistan

28.000[4] (qondarma Dağlıq Qarabağ respublikasının hərbçiləri daxil olmaqla)

Cəmi: 64.000
Türkiyə: 3550 zabit və naməlum sayda könüllülər (200 bozqurdlar daxil olmaqla)[5]
Əfqan hərbçiləri: 1.000–3.000
Çeçen hərbçiləri: 1.000–3.000

İtkilər

Ermənistan

Ölü:      5,856[6]–6,000[7]
Yaralı: 20,000[8]
İtkin:    196[6]

Ölü:     20,000–30,000[7][9][6]
Yaralı: 50,000[7]
İtkin:   4,210[10]

Ümumi itkilər

Ölmüş mülki şəxslər:

  • 1,264 erməni mülki şəxs[6]
  • 167-763 azərbaycanlı mülki şəxs 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən öldürülüb.[11] Həlak olmuş tam Azərbaycan mülki şəxslərin sayı bilinmir.

İtkin düşmüş mülki şəxslər:

  • 400 (Ermənistan Dövlət Komissiyasının hesablaması)[10]
  • 749 (Azərbaycan Dövlət Komissiyasının hesablaması)[10]

Məcburi köçkünlər:

  • 724,000 azərbaycanlı[12]
  • 300,000–500,000 erməni[12]

VikiAnbardaCommons-logo.svgəlaqəli mediafayllar

Şablon: bax • müzakirə • redaktə

Qarabağ müharibəsi — 1980-ci illərin sonlarından 1994-cü ilin mayına kimi cənub-qərbi Azərbaycandayerləşən Qarabağ bölgəsində Ermənistan Respublikası tərəfindən dəstəklənən Qarabağın etnik ermənilərinin əksəriyyəti ilə Azərbaycan Respublikası arasında baş vermiş etnik və ərazi münaqişəsidir. Müharibə getdikcə, keçmiş SSRİ respublikaları olan Azərbaycan və Ermənistan, Dağlıq Qarabağın yüksəkliklərində uzunçəkən, elan edilməmiş müharibə aparırdılar. Azərbaycan separatçı hərəkatı məhv etməyə çalışırdı. Yerli parlament özünü Ermənistanla birləşdirilməyin lehinə səs verib, seçicilərin əksəriyyətinin müstəqilliyə səs versə də, Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı əhalisi referendumu boykot etmişdi. Ermənistan ilə birləşmək istəyən separatçı hərəkatının tələbi 1988-ci ildə yenidən, amma nisbətən dinc şəkildə başlasa da, növbəti aylarda — SSRİdövlətinin dağılmasının yaxınlaşması səbəbindən, fikir ayrılığı etnik azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında getdikcə böyüyən şiddətli münaqişəyə çevrilmiş və nəticədə tərəflərin etnik təmizləmə iddialarına səbəb olmuşdur.[13][14]

Tərəflər arasında etnik qruplararası qarşıdurmalar Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin parlamentinin 20 fevral1988-ci ildə Ermənistan ilə birləşmək qərarı verdikdən sonra başlamışdır. Azərbaycandan ayrılmaq haqqında bəyənnamə bu torpaq münaqişəsinin son nəticəsi olmuşdur.[15] Azərbaycan SSR-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Qarabağ ermənilərinin əksəriyyəti, Azərbaycandan çəkilmək qərarına gəlmiş və qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyini elan etmişdirlər.

Tərəflər arasında geniş miqyaslı döyüşlər 1992-ci ilin qışında başlamışdır. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) kimi bir neçə təşkilat, tərəflər arasındakı münaqişənin həllinin sonunu gətirmək istəsə də, cəhdlər uğursuz olmuşdur. 1993-cü ilin yazında Ermənistan qüvvələrinin anklavın tərkibində olmayan torpaqları işğal etməsi, regiondakı digər ölkələrin müharibəyə qatılması üçün təhdid yaratmışdır. 1994-cü ildə müharibə başa çatana qədər ermənilər Qarabağın əksər hissəsini demək olar ki, tam nəzarətlərinə keçirib, hazırda anklavın tərkibində olmayan Azərbaycan torpaqlarının 9 %-nə nəzarət edirlər.[16] Münaqişə nəticəsində Azərbaycandan 230.000 erməni, Ermənistan və Qarabağdan isə 800.000 azərbaycanlı məcburi köçkün olmuşdur.[17] 1991-1994-cü illərdə Qarabağda və dövlət sərhədində baş vermiş döyüş əməliyyatlarında 11.557 Azərbaycan hərbçisi şəhid olub.[18] Ən çoxsaylı itkilər 1992-1994-cü illərdə davam edən hərbi əməliyyatlar zamanı baş verib.[19] Erməni qüvvələrinin əsas itkiləri Azərbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında həyata keçirdiyi uğurlu hücum əməliyyatları zamanı qeydə alınıb.[19] Azərbaycan ordusunun itkiləri isə əsasən Ağdam döyüşlərində, habelə 1994-cü ilin qış-yaz aylarında Kəlbəcəri geri almaq üçün təşkil edilmiş hücum əməliyyatlarında baş verib.[19] 1994-cü ilin mayında Rusiyanın dəstəyi ilə atəşkəs əldə olunmuşdur. Daha sonra münaqişənin ATƏT-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə danışıqlar vasitəsi ilə həlli üçün ATƏT-in Minsk qrupu yaradılıb.

Tarixi

Əsas məqalə: Dağlıq Qarabağın tarixi

Dağlıq Qarabağın ərazi mülkiyyəti bu günə qədər hələ ermənilər və azərbaycanlılar arasında ağır rəqabətə səbəb olur. Cari münaqişənin kökləri Birinci dünya müharibəsi hadisələrinə çıxır. Osmanlı İmperiyasının müharibədə təslimindən bir az əvvəl, Rusiya imperiyası 1917-ci ilin noyabr ayında çökdü və bolşeviklərin nəzarəti altına düşdü. Qafqazın üç xalqı olan azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər, əvvəl rusların hakimiyyəti altında Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının yaradılması elan etdilər, hansının ki, mövcudluğu cəmi üç ay sonra ləğv olundu.[20]

Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)

Tezliklə İlk Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında döyüşlər üç spesifik bölgədə (Naxçıvan Muxtar Respublikası, Zəngəzur və Qarabağ) başladı.

Ermənistan və Azərbaycan üç vilayətin sərhədləri üzərində mübahisə aparırdı. Qarabağ erməniləri öz müstəqilliyini cəhd etməsinə baxmayaraq, onlarım Ermənistan Respublikası ilə əlaqə yaratmaq cəhdi uğursuz idi.[20] Birinci dünya müharibəsində Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətindən sonra, erməni generalı Andranik Ozanyan hərbi müvəffəqiyyət ilə Qarabağa daxil oldu və 1918-ci il dekabrda bölgənin paytaxtı olan Şuşaya doğru irəlləyiş edirdi. 1919-cu ildə Britaniya qoşunları Cənubi Qafqaz işğal etdi və Britaniya komandanlığı Ozanyana öz hücumunun dayandırılmasını, münaqişəni Paris Sülh Konfransında həll etmək üçün imkan verilməsini təklif etdi. Daha sonra, britaniyalılar Azərbaycan dövlət xadimi Xosrov bəy Sultanov Qarabağın General-Qubernatoru kimi müvəqqəti təsdiq etdi [21] və ona “bölgədə hər hansı bir iğtişaşın əzilməsini” əmr etdi.[22] Daha sonra 20 000 ermənin ölümü ilə nəticələnən Şuşa qırğını baş verdi.[23]

Sovet diviziyası

İki aydan sonra, Sovetin 11-ci ordusu Qafqazı işğal etdi və Qafqaz respublikaları üç ilə SSRİ-nin Zaqafqaziya SFSR-ini formalaşdı. Bolşeviklər sonra yeddi üzvlük komitə olan Qafqaz Bürosuni (adətən Kavburo adlanır) yaratdılar. İosif Stalininrəhbərlik etdiyi, Millətlərin İşləri üzrə Xalq Komissarlığının nəzarəti altında olan Kavburoya, Qafqazda məsələlərinin rəhbərliyi həvalə olunmuşdu.[24] 1921-ci il iyulun 21-də komitə Qarabağı yeni yaradılmış Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasınaverilməsinin lehinə 4-3 səs versə də, bir gün sonra Kavburo qərarını ləğv edib, regionu Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlamağa səs verdi.[25] 1923-cü ildə yaradılmış Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətininin (DQMV)[26] əhalisinin tərkibi 94% erməni idi.[27][28] Regionun bərpası Azərbaycanın iqtisadi əlaqələri ilə bağlı idi.[29] Həmin ildə vilayətin paytaxtı ŞuşadanXankəndiyə köçürüldü və daha sonra Stepanakert adlandırıldı.

Ermənistan və Azərbaycan alimləri iddia edirlər ki, bu qərar Sovet İttifaqı tərəfindən “parçala və idarə et” prinsipinin hissəsi idi.[30] Bunu Ermənistandan ayrılmış, lakin Azərbaycanın bir hissəsi olan, Naxçıvan Muxtar Respublikasının qeyri-adi yerləşdirilməsində də görmək olar. Digərləri iddia edirdilər ki, xoşməramlı jest, Sovet hökuməti tərəfindən “Atatürkün Türkiyəsi ilə yaxşı əlaqələrin” saxlamaq üçün edilmişdi.[31] Sovet hakimiyyəti idarəçiliyi dövründə ermənilər Ermənistanın Dağlıq Qarabağın birləşməsi üçün güclü cəhdlər göstərirdi və Ermənistan Kommunist Partiyasının bəzi üzvləri bu hədəfi yerinə yetirməyi məqsəd qoymuşdu.[15] Ermənistan Kommunist Partiyasının birinci katibi Ağasi Xanciyan, NKVD rəis müavini (və tezliklə rəhbəri) Lavrenti Beriya tərəfindən Ermənistanın Dağlıq Qarabağ və Naxçıvana qayıtmaq sorğusunu Stalinə təqdim etdikdən sonra öldürüldü.[32] Ermənilər israrla qeyd edirdilər ki, onların milli hüquqları sıxılır, mədəni və iqtisadi azadlıqları məhdudlaşdırılırdı.[33]

Qarabağ məsələsinin bərpası

Stalinin ölümündən sonra ermənilərin narazılığı artdı. 1963-cü ildə 2500-ə yaxın Qarabağ erməniləri Qarabağı erməni nəzarəti altında qoymaq və ya Rusiyaya köçürmək üçün ərizə yazmışdı. Həmçinin 1963-cü ildə, 18 erməni ölümü ilə nəticələnən Xankəndində şiddətli qarşıdurmalar yaşanmışdı. 1965-ci və 1977-ci ildə Ermənistanla Qarabağı birləşdirmək çağırışı ilə İrəvanda böyük nümayişlər keçirmişdi.[34] Sovet İttifaqının yeni baş katibi Mixail Qorbaçov, 1985-ci ildə hakimiyyətə gələn kimi, Sovet sistemində islahatlar siyasətini həyata keçirməyə başladı. Bu siyasət əsas iki tərkib hissədən ibarət idi: perestroyka və qlasnost. Perestroyka daha çox iqtisadi islahatlar ilə əlaqəli olsa da, qlasnost və ya “mərdanəlik” Sovet sisteminin özü və onun liderləri haqqında şikayətlərin ifadə olunmasında Sovet vətəndaşlarına məhdud azadlıq verirdi. Moskvanın bu yeni siyasətindən xeyr güdən QMV Xalq Deputatları Soveti, 1988-ci il fevralın 20-də vilayətin Ermənistana birləşdirilməsi təklifinin lehinə səs verdi.[35][36] 24 fevralda Dağlıq Qarabağ Muxtar Bölgəsi Partiya katibi və Azərbaycana tərəfli Boris Kerkorov, vəzifəsindən qovuldu.[37]

Qarabağ erməni liderləri regionda nə erməni dilində dərsliklərin, nə də televiziya yayımın olmamasından şikayət edərək,[38] Azərbaycanın Kommunist Partiyasının baş katibi Heydər Əliyevi regionun geniş “Azərbaycanlaşdırma” cəhdində, Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların sayının və təsirinin artırılmasında ittiham etmişdirlər.[39] 1988-ci ilə kimi, Qarabağda erməni əhalisi ümumi əhali ilə müqayisədə təxminən 3/4 dəfə azalmışdı.[40]

Bu hərəkata məşhur erməni xadimləri rəhbərlik edirdilər və onlar Rusiyada ziyalılar da dəstək verirdi. Jurnalist Tomas de Vaal qeyd edir ki, dissident Andrey Saxarov kimi bəzi Rusiya ziyalıları erməniləri dəstəkləyirdilər. Mixail Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri akademik Abel Aqanbekyan Parisdə “L’Humanite” qəzetinə verdiyi müsahibəsində, DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsinin iqtisadi cəhətdən daha sərfəli olmasını və bu məsələ üzərində xüsusi komissiyanın işlədiyini bəyan etmişdi. Bəyanatın elanından əvvəl ermənilər etiraza başlayaraq, İrəvanda işçilər nümayişlər edib, anklavın Ermənistana birləşməsini tələb edirdilər. Bu Bakıda əks etirazlara səbəb oldu. İrəvanda nümayişlərdən sonra, 1988-ci il fevralın 26-da Qorbaçov Qarabağ hərəkatının iki rəhbəri olan Zori Balayan və Silva Kaputikyan ilə görüşdü. Qorbaçov onlardan nümayişlərə görə bir aylıq moratorium istədi. Qorbaçov konkret vəd etməsə də, Kaputikyan eyni axşam Ermənistana qayıtdı və xalq qarşısında çıxış edərək “ermənilər qələbə çaldı” deyə bildirdi. Svante Kornellə görə, bu Moskvaya təzyiq cəhdi idi.[41] Martın 10-da Qorbaçov Sovet Konstitusiyasının 78-ci maddəsinə uyğun olaraq, respublikalar arasında sərhədlərin dəyişikliyinin mümkün olmadığını ifadə etdi.[42] Qorbaçov Sovet İttifaqının bir sıra digər bölgələrində ərazi dəyişikliklər həsrətini və Qarabağda sərhədlərini yenidən çəkilməsini belə bir təhlükəli presedent olduğunu qeyd etdi. Lakin ermənilər hiddət ilə Kavburonun 1921-ci il qərarına baxırdı və onlar öz səylərini, öz müqəddəratını təyinetmə prinsipi ilə tarixi səhvin düzəlişi (konstitusiyada verilən haqq) kimi görürdülər.[42] Digər tərəfdən, azərbaycanlılar ermənilərin belə çağırışlarını ağlasığmaz sayırdı və özlərini Qorbaçovun mövqeyi ilə bərabərləşdirdi.[43]

Erməni nümayişlərinin yeddinci günündə, 1988-ci il fevralın 19-da Bakıda ilk etiraz nümayişi keçirildi. Hadisələr başlayan zaman, tarixçi Süleyman Əliyarlı və şair Bəxtiyar Vahabzadə ilə birlikdə 1988-ci ildə “Azərbaycan” jurnalının 9-cu sayında dərc etdirdikləri “Dağlıq Qarabağ – uydurmalar və həqiqətlər” yazısında, Qarabağın tarixən Azərbaycan torpağı olduğunu bəyan etmişdi.[44][45]

Əsgəran və Sumqayıt

Əsas məqalələr: Əsgəran döyüşü və Sumqayıt hadisələri (1988)

Etnik daxili çəkişmələr tezliklə Qarabağda yaşayan ermənilər və azərbaycanlılar arasında qarşıdurma yaratdı. 1987-ci ilin sonlarında, azərbaycanlılar Ermənistanın Qafan və Meğri rayonunun kəndlərində evlərini, onların erməni qonşuları arasında gərginliyin nəticəsində tərk etmək məcburiyyətində qaldı və 1987-ci ilin noyabrında azərbaycanlılar iki yük dolu avtomobillər ilə Bakının qatar stansiyasında gəlmişdilər. Sonrakı müsahibələrdə, iki kənd bələdiyyə başçıları bu cür gərginlik zamanda mövcud təkzib edib, belə sənədlərin məcburi sürgün anlayışı dəstək alması üçün demişdilər.[46]

1988-ci il 20 fevralda Xankəndi mərkəzi xəstəxanasında təcrübə keçən iki azərbaycanlı tələbə qız ermənilər tərəfindən zorlanmışdı.[20] İki gün sonra azərbaycanlılar və ermənilər arasında birbaşa qarşıdurma atışmaya çevrildi. Qarşıdurmalar zamanı iki azərbaycanlı gənc həyatını itirdi. 1988-ci il fevralın 27-də Sovet vitse-prokuroru Aleksandr Katayev Bakının mərkəzi televiziyasında danışarkən qeyd etdi ki, “Ağdam rayonunun iki sakinləri qətlə yetirilmişdir” və onların müsəlman adlarını açıqlamışdır.[41]

Əskəran döyüşü Sumqayıt qırğınların üçün müqəddimə idi. Qarabağ münaqişəsində artıq emosiyaları artırmışdı və fevralın 27-də başlayan etirazlar daha da çirkin oldu. Etirazlarda Qafandan gələn azərbaycanlı qaçqınlar erməniləri “cinayət və vəhşiliklər”də ittiham etmişdi.[43] Sovet mətbuatının bu iddiaları təkzib edib və danışanların çoxunu agent-provokator olmağında suçlayırdı. Bir neçə saatdan sonra, 1988-ci il fevralın 27-dən 28-nə keçən gecə Sumqayıt şəhərində baş vermiş iğtişaşlar nəticəsində 32 nəfər həlak oldu. Onlardan 26-sı erməni, 6-sı isə azərbaycanlı idi.[47] Təxminən bütün Sumqayıtın erməni əhalisi bu hadisələrdən sonra şəhəri tərk etdi. Fevralın 28-də hər saatbaşı respublikanın o dönəmki rəhbəri, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1-ci katibi Kamran Bağırovunsumqayıtlıları sakitliyə çağıran müraciəti yayılırdı.[48] Ermənistan prezidentliyinə keçmiş namizəd Paruyr Hayrikyan 1988-ci ilin fevralında Sumqayıtın erməni sakinlərinə qarşı basqınların təşkilində sovet hakimiyyətini ittiham edirdi. O, Sumqayıt olayını Moskvanın təşkil etdiyi bir hadisə adlandırıb.[48]

1988-ci il martın 23-də Sovet İttifaqının Ali Soveti ermənilərin Ermənistanla Dağlıq Qarabağla birləşmə tələblərini rədd etdi. İrəvanda qərarın etiraz qarşısını almaq üçün qoşunlar göndərildi. Qorbaçovun cəhdləri boşuna idi – hər iki tərəf bərabər olaraq barışmaz qaldı. Ermənistanda Naxçıvan bölgəsində baş verən hadisələrinin Dağlıq Qarabağda təkrar olunacağı barədə möhkəm inam var idi: Sovet Rusiyasından əvvəl, əhalinin 40%-i erməni idi,[49] lakin 1980-cı illərdə erməni əhalisi faktiki olaraq qeyri-mövcud idi.[50]

Millətlərarası zorakılıq

Əsas məqalə: Quqark qırğını

Ağcabədi rayonunun qaçqın düşərgəsində məskunlaşan Qarabağ qaçqınları, 1992-ci il.

Qorbaçov tərəfindən kompromisə baxmayaraq, ermənilər məsələni sakitləşmək üçün imkandan imtina etdilər. Kompromisə 400 milyon rubl paketlik erməni dilində dərslik və Qarabağda televiziya verilişləri daxil idi. Eyni zamanda, Azərbaycan Ermənistana hər hansı bir ərazini güzəştə getməyin əleyhinə idi. 1988-ci il dekabrın 7-də Ermənistanda dağıdıcı zəlzələdən, hansı ki, 25 min nəfərin həlakına, Spitak və Leninakan (hazırkı Gümrü) şəhərini məhvinə görə, Ermənistana Qarabağın köçürülmə çağırışları bir az azalmışdı.[50] Lakin Moskva rəsmilərinin zəlzələ xaosunda yeni formalaşan Qarabağ Komitəsinin 11 üzvünün, o cümlədən Ermənistanın gələcək prezidenti Levon Ter-Petrosyanın həbsindən sonra münaqişə yenidən qızışmışdı. Belə hərəkətlər, Ermənistan və Kreml arasında münasibətləri soyuqlaşdırdı; ermənilər Qorbaçova inancını zəlzələdə kömək səylərinin idarəsinə və onun Dağlıq Qarabağ üzrə barışmaz mövqesinə görə itirmişdi.[51]

Ermənilərin iddia etdiyi Sumqayıt poqromlarından sonra məcburi əhali mübadiləsi baş tutdu: Azərbaycanda yaşayan ermənilər və Ermənistanda yaşayan azzərbaycanlılar evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdı.[52] Azərbaycan hökumətinə görə, 1988-ci ildə 27 və 29 noyabrda 33 azərbaycanlı Spitak, Quqark və Stepanavanda, 1987-1989 dövründə isə 216 nəfər öldürülmüşdür.[53] Azərbaycan deputatı Arif Yunus qeyd edir ki, həmin ilin noyabr ayında 20 azərbaycanlı erməni kəndi Vartanda yandırılmışdı.[20]Lakin, erməni mənbələrində 1988-1989 dövründə öldürülən azərbaycanlıların sayı 25 kimi göstərilib.[54]

Millətlərarası döyüşlər həm də Azərbaycanda şəhərlərinə, o cümlədən, 1988-ci ilin dekabr ayında Gəncə və Naxçıvanda yayılmışdı, harada ki, Sovet ordusunun ermənilərə yönəlmiş hücumları dayandırmaq üçün cəhdləri nəticəsində yüzlərlə yaralı və yeddi nəfər (onlardan dördü əsgər) həlak olmuşdur.[55] Münaqişənin ilk iki ili ərzində həyatını itirən insanların sayı hesablamalarda fərqlənir. Azərbaycan hökuməti 216 azərbaycanlı Ermənistanda öldürüldüyünü, tədqiqatçı Arif Yunus isə tək 1988-ci ildə həyatını itirənlərin 127 nəfər olduğunu iddia etmişdir. 1989-cu ilin oktyabr ayında Time jurnalının məqaləsində qeyd olunur ki, 1988-ci ilin fevral ayında hər iki tərəfdən 100 nəfər həlak olmuşdur.[56]

1988-ci ilin sonlarında Ermənistanda onlarla kəndlər, Ermənistandan daha çox 200,000 azərbaycanlı və müsəlman kürdlərin tərk etdiyi səbəbinə görə boşalmışdır.[57] Müsəlman kürdlər ermənilərə qarşı silah almasalar da, demək olar ki, onların hamısı erməni nəzarəti olan ərazilərdə öz evlərini tərk etmişdir.[58][59]

Qara Yanvar

Əsas məqalə: Qara Yanvar

1990-cı ildə Bakıda Sovet qoşunları

Millətlərarası münaqişə hər iki ölkənin əhalisi arasına baş verirdi: Azərbaycanda ermənilər Ermənistana, Ermənistan azərbaycanlıları Azərbaycan qaçmağa məcbur idi.[15] Dağlıq Qarabağda vəziyyət elə idarəolunmaz idi ki, 1989-cu ilin yanvarında Moskvada mərkəzi hökuməti müvəqqəti olaraq rayon nəzarət etdi və bu hərəkət çox ermənilər tərəfindən yaxşı qarşılanmışdı.[20] 1989-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin (AXC) rəhbərləri və onların artan tərəfdarları Ermənistana və DQMA qarşı dəmir yolu blokada etməyi bacarmışdı. Bu Ermənistanın iqtisadiyyatına səmərəli sarsıdıcı zərbə yetirmişdi, çünki, yük və malların 85% dəmir yolu vasitəsilə Ermənistana gəlirdi,[15] baxmayaraq ki, bəziləri iddia edir ki, bu Ermənistanın Naxçıvan MSSR qarşı embarqosuna cavab idi.[52] Ermənistanda dəmir xidmət pozulması, müvafiq olaraq, erməni yaraqlılarının Ermənistana daxil olan Azərbaycan qatar qruplarına hücumunun bir hissəsi idi.[43]

1990-cı ilin yanvarında, ermənilərin Bakıda sıxılması nəticəsində, Qorbaçov asayişi bərpa etmək üçün fövqəladə vəziyyət elan etdi və DMV qoşunlarını göndərməsini əmr etdi. Azərbaycanda artan müstəqillik hərəkatından əvvəl, Sovet rejimi dağılmağa yaxın olduğundan, Qorbaçov hadisələri zorla idarə etmək üçün hərbçiləri göndərdi. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə, saat 23.30-da Bakışəhərinə keçmiş Sovet İttifaqının qoşun hissələri fövqəladə vəziyyət elan edilmədən yeridilmiş, dinc əhaliyə divan tutulmuş, yüzlərlə insan qətlə yetirilmiş, yaralanmış və itkin düşmüşdür.[60] “Şit” təşkilatının müstəqil hərbi ekspertlərinin hesabatı, hərbçilərin atəş iddialarını rədd edib, Bakı yollarında silahlanmış insanların qurduğu barrikadalar heç bir dəlil tapmamışdı.[60] Komendant saatı elan olundu və MVD əsgərləri və güclənən Azərbaycan Xalq Cəbhəsi arasında şiddətli qarşıdurmalar adi hal idi. Bunun nəticəsində, Bakıda 120 azərbaycanlı və səkkiz MVD əsgərləri öldürülmüşdü.[61] Bu müddət ərzində Azərbaycanın Kommunist Partiyası ləğv olunmuşdu və gecikmiş əmr, əsasən şəhərin erməni əhalisi qorunmasına yox, partiyanın hakimiyyətdə saxlanmasına hesab olunmuşdu..[62] “Qara Yanvar” kimi adlanan bu hadisələr, Azərbaycan və mərkəzi hökumət arasında əlaqələrin gərginləşdirmişdi.

Azərbaycanın Ermənistan ərazisində bir neçə anklavı vardır: şimal-qərbdə Yuxarı Əskipara, Barxudarlı və Sofulu və Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan Muxtar Respublikasında Kərki ərazisi. Erkən 1990-cı illərdə, Azərbaycanın Bağanis Ayrım kəndi Ermənistan hərbçiləri tərəfindən gündəlik hücuma məruz qalmışdı.[63] Eyni zamanda, erməni qüvvələri Ermənistan ərazisində, Azərbaycan anklavlarına və Azərbaycanın Qazax və Sədərək rayonunda yerləşən sərhəd kəndlərinə hücum edirdi. 1990-cı il martın 26-da erməni hərbiçilər bir neçə maşınla Bağanis kəndinin sərhədinə gəldi. Toranlıqda onlar sərhədi keçib, Azərbaycanın Bağanis Ayrım kəndinə hücum etdi. Təxminən 20 ev yandırıldı və 8-11 azərbaycanlı kəndli öldürdü.[64] Bir ailənin üzvlərinin cəsədləri, o cümlədən körpələr, yanmış evlərinin qarayanıq xarabalıqları aşkar edilmişdir. Sovet Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları Bağanıs Ayrıma çatanda, təcavüzkarlar artıq qaçmışdı.[63]

18 avqustda əhəmiyyətli sayda erməni yaraqlıları Azərbaycan sərhədinə yaxın toplanması müşahidə edildi. Ertəsi gün, erməni milli ordusu bölmələri Azərbaycanın Yuxarı Əskipara, Bağanis Ayrım, Aşağı Əskipara və Quşçu Ayrım kəndlərini bombaladı və şahidlərin sözlərinə görə, raketli qumbaratan və hava toplarından istifadə etmişdi.[64] İlk hücum İrəvandan gələn əlavə möhkəmlənmə ilə darmadağın edildi,[64] erməni qüvvələri Yuxarı Əskipara və Bağanis Ayrımı ələ keçirə bildi. 20 avqustda tanklar, anti-təyyarə silahları və helikopterlər General-mayor Yuri Şatalinin əmri altında Sovet ordusunundan gətirildi və günün sonunda ermənilər qovulmuşdur.[64] Sovet Daxili Nazirliyinin məlumatına görə, bir Daxili Nazirliyi zabiti, iki polis məmuru və doqquz əsgər ölmüş və on üç sakin yaralanmışdı. Ermənistan KİV-in məlumatına görə, beş yaraqlı ölüb və 25 nəfər yaralanmışdır; Azərbaycan mediasına görə, 30 nəfər ölmüş və 100 nəfər yaralanmışdır.[64]

Çaykənd əməliyyatı

Əsas məqalə: Çaykənd əməliyyatı

1991-ci ilin yazında, Prezident Qorbaçov yeni ittifaq müqaviləsi əsasında saxlanılmasına dair referendumun keçirilməsi nəzərdə tutulan Şura Müqaviləsi adlı xüsusi referendum keçirdi. Yeni seçilən, qeyri-kommunist liderləri, o cümlədən Rusiyada Boris Yeltsin (Qorbaçov Sovet İttifaqının prezidenti qalmışdı), Ermənistanda Levon Ter-Petrosyan və Azərbaycanda Ayaz Mütəllibov, Sovet respublikalarında hakimiyyətə gəlmişdi. Azərbaycan rəhbərliyi referendumun keçirilməsinə razılıq verdi, Ermənistan isə 5 digər müttəfiq respublika ilə birlikdə boykot yolunu tutdu.[15]

Qarabağda bir çox erməni və azərbaycanlılar özlərini müdafiə etmək üçün silah (Qarabağ ərzində yerləşən anbarlardan silah əldə edilirdi) yığmağa başlayırdı. Mütəllibov regionda erməni yaraqlılarını silahsızlaşdırmaq üçün birgə hərbi əməliyyat başlanmasında Qorbaçovdan dəstək istəyirdi. Çaykənd əməliyyatı adlanan əməliyyat, Sovet imperiyasının Müdafiə və Daxili İşlər nazirliklərinin, həmçinin Azərbaycan XTMD-nin 6 minlik qüvvəsi ermənilərin baza rayonlarına qarşı yeridildi. Bu qüvvələrin 3 min nəfəri Azərbaycan Xüsusi Təyinatlı Milis Dəstəsinə məxsus idi və əsas ağırlıq da onların üzərinə düşürdü. Çaykəndin azad edilməsi SSRİ-nin rəhbəri Mixail Qorbaçov, SSRİ müdafiə naziri, SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri, Azərbaycanın rəhbəri Ayaz Mütəllibov səviyyəsində müzakirə olunmuş, respublika rəhbərlərinin hamısı Xanlara (indiki Göygöl) gəlmiş və 1991-ci ilin aprelin 30-da başlamış əməliyyat mayın 4-də tamamlanmışdı.[65]

Çaykənd əməliyyatı Sovet və erməni hökuməti rəsmiləri tərəfindən, erməni əhalisinin birləşməsi tələblərindən imtina etmək üçün qorxuducu üsul kimi qəbul etmişdi.[15] Əməliyyat zamanı baş verən zorakılıq ermənilər arasında Qarabağ münaqişəsinin yeganə həllini yalnız silahlı müqavimət vasitəsilə inamını möhkəmlətmişdir. İlkin erməni müqaviməti könüllüləri nizamsız könüllü dəstələri təşkili başlanmasında ilhamlandırmışdı.[20]

Sülh danışıqları üçün ilk cəhd

Əsas məqalə: Jeleznovodsk kommunike

İlk sülh vasitəçilik səyləri 1991-ci il sentyabrda Rusiya prezidenti Boris Yeltsin və Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev tərəfindən edilmişdi. 20–23 sentyabrda Bakı, Gəncə, Xankəndi və İrəvanda sülh danışıqlarından sonra, tərəflər Rusiyanın Jeleznovodsk şəhərində Jeleznovodsk kommunikeni yazmağa razılaşdılar. Müqavilə Yeltsin, Nazarbayev, Mütəllibov və Ter-Petrosyandan imzalanmışdı.[66] Razılaşmaya baxmayaraq erməni hərbi birləşmələri keçmiş Martuni və Hadrut rayonları ərazisində azərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləvi hücumlara keçdi.[67] Nəticədə bu rayonların azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinin əksəriyyəti işğal olunub, azərbaycanlı əhali isə güclə öz torpaqlarını tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qalıb.[67] Sonuncu zərbə isə 1991-ci il 20 noyabrda Xocavənd rayonununrayonunun Qarakənd kəndinin yaxınlığında, Ağdam rayonunun Mərzili kəndi ərazisində erməni həbiləşdirilmiş dəstələri tərəfindən vurulan Azərbaycan hərbi helikopter hadisəsindən sonra gəldi.[68][69]

SSRİ-nin son günlərində qarşıdurma[redaktə | əsas redaktə]

1991-ci ilin sonlarında, erməni hərbçiləri 1991-ci il may-iyul aylarında Azərbaycan OMON-u tərəfindən ələ keçirilən ermənilərin yaşadığı kəndlərinə hücumlara başladı. Bu kəndlərin tərk edərkən, bəzi hallarda Azərbaycan bölmələri onları yandırırdılar.[70] Memorial təşkilatının verdiyi məlumata görə, Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən hücumları nəticəsində, keçmiş Şaumyan, Ağdərə, Əsgəran, Aşağı Qaranlıq rayonlarında, Azərbaycan kəndlərinin bir neçə min sakinləri evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bəzi kəndlər hərbçilər tərəfindən yandırılmışdı. Ciddi zorakılıq halları (xüsusilə Meşəli kəndində) mülki əhaliyə qarşı var idi.[70]

1991-cı ilin payızın sonundan başlayaraq, Azərbaycan tərəfi əks-hücuma başlayanda, Ermənistan tərəfi Azərbaycan kəndlərini hədəfləməyə başladı. Memoriala görə, Malıbəyli və Yuxarı Quşçular kəndlərinə ermənilər tərəfindən hücum edilmişdir, evlər yandırılmış və onlarla mülki əhali öldürülmüşdür. Hər iki tərəf digər tərəfi kəndləri, artilleriya mövqelərini əhatə edən strateji yığışma nöqtəsi istifadə etməsində suçlayırdı.[70] Dekabrın 19-da Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları Dağlıq Qarabağ çəkilməyə başladı və bu proses 27 dekabrda başa çatdı.[71] Sovet İttifaqının dağılması və Dağlıq Qarabağdan daxili qoşunlar çıxarılandan sonra, münaqişə zonasında vəziyyət idarəolunmaz oldu.

Silah vakuumu

Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qadın əsgərləri

1991-ci ilin payızında Sovet İttifaqının dağılmasından sonra, hər iki tərəf Qarabağ ərazisində yerləşən hərbi anbarlardan silah götürmüşdü. İlkin üstünlük Azərbaycanın xeyrinə idi. Soyuq müharibə zamanı, Qafqazın müdafiəsi üçün Sovet hərbi doktrinasıda olan strategiyada qeyd olunurdu ki, NATO üzvü Türkiyə qərbdən işğalı tədbirində, Ermənistan döyüş meydanına çevriləcək. Beləliklə, Ermənistan SSR-ində yalnız üç hərbi bölmə, Azərbaycanda isə ümumi beş hərbi bölmə və beş hərbi aerodrom var idi. Bundan başqa, Ermənistanda təxminən 500, Azərbaycanda 10,000 dəmir yolu vaqonu sursat var idi.[72]

MVD qüvvələri çəkilməyə başlayanda, onlar erməni və azərbaycanlılara geniş sursat arsenal və zirehli maşınları arxada qoymuşdur. Üç il əvvəl Qorbaçov tərəfindən göndərilmiş hökumət qüvvələri Sovet İttifaqının digər respublikalarında idi və onların artıq qalmaq üçün heç bir arzusu yox idi. Onların əksəri kasıb cavan çağırışçılar idi və çoxsu pula və ya hətta araq üçün silahlarını, hətta tanklarını və zirehli texnikasını hər iki tərəfə satırdı. Təminatsız silah anbarlarına görə, hər iki tərəf Qorbaçovun siyasətini münaqişə yaratmaqda ittiham edirdi.[73] Noyabr 1993-cü ildə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, azərbaycanlılar bu vasitələrin böyük miqdarda satın almışdı. Azərbaycanlılarda silah vakuumu zamanı 286 tank, 842 zirehli texnikası və 386 ədəd artilleriya var idi.[74] Qara bazarların çıxması, Qərbdən silah idxalını asanlaşdırmaq kömək edirdi.[75]

Silahların əksəri Rusiya və ya keçmiş Şərq bloku ölkələrindən gəlsə də, hər iki tərəf bəzi improvizasiyalar edirdi. Azərbaycan Türkiyə, İsrail və bir çox ərəb ölkələrindən əhəmiyyətli hərbi yardım və müddəalar almışdı.[50] Erməni diasporu müharibə zamanı Ermənistana əhəmiyyətli yardım məbləği bağışlamışdı və hətta 1992-ci ildə erməni lobbisinin təşəbbüsü ilə ABŞ Konqresi tərəfindən “Azadlığa Dəstək” Aktına qəbul edilən və Azərbaycana Amerikanın birbaşa dövlət yardımını yasaqlayan 907-ci düzəlişi çıxarmağı bacara bilmişdi.[76]

1991-ci il 26 dekabrda Qorbaçov Sovet General-katibi istefa verəndə, Ukrayna, Belarus və Rusiya da daxil olmaqla, qalan respublikalar öz müstəqilliyini elan etdi və Sovet İttifaqı 31 dekabr 1991-ci il mövcudluğunu dayandırdı. SSRİ-nin dağılması Ermənistan və Azərbaycana, tam miqyaslı müharibə üçün tutduqlarını hər hansı maneələr yol verdi. Noyabrın 21-də, Milli Məclis Qarabağın muxtar vilayət kimi statusunun ləğv etdi və vilayətin paytaxtını Xankəndi adlandırdı. Buna cavab olaraq, dekabrın 10-da, Qarabağda keçirilən referendumda (Azərbaycan cəmiyyətinin boykot etmişdi), ermənilərin əksəriyyəti müstəqillik lehinə səs verdi. 1992-ci il yanvarın 6-da bölgə Azərbaycandan öz müstəqilliyini elan etdi.[15]

Qafqaz regionunda Dağlıq Qarabağ Sovet daxili qüvvələrin çıxarılması yalnız müvəqqəti idi. 1992-ci ilin fevralına kimi, keçmiş Sovet dövlətləri Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) üzvləri oldu. Azərbaycan qoşulmağa bitərəf olsa da, Ermənistan Türkiyənin mümkün işğal qorxusundan, MDB-yə girib, təşkilatın “kollektiv təhlükəsizlik çətiri” altına keçdi. 1992-ci ilin yanvar ayında, MDB qüvvələri Xankəndində öz yeni qərargahı yaratdı və köhnə bölmələri, o cümlədən 366-cı motoatıcı alay və Sovet 4-cü ordusunun elementləri daxil olaraq, bir az sülhməramlı rolunu artırdı.[24]

Ordu quruculuğu

Əsas məqalə: Qarabağ müharibəsində Azərbaycan ərazi özünümüdafiə batalyonlarının siyahısı

Qarabağ müharibəsində Azərbaycan əsgərləri, 1992-ci il.

Ermənilər və azərbaycanlılar arasında təsadüfi döyüşlər Çaykənd əməliyyatından sonra şiddətini artırdı və hər iki tərəf minlərlə könüllüləri ordularına cəlb etməyə başladı. Ermənistanda çoxları, tarixi erməni partizan dəstələrinin separatçı döyüşçülərinə və XIX və XX əsrlərdə Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə aparan Andranik Ozanyan və Qaregin Njde kimi şəxslərə sitayiş edirdi.[77] 18-45 yaşlı kişilərin hökumətin hərbi xidmətə çağırış ilə yanaşı, bir çox ermənilər mübarizə üçün könüllü olub, cokat və ya polkovnik-leytenantın idarəçiliyi altında qırx nəfərlik dəstələr formalaşdırırdı. İlkin mərhələdə, bu kişilər çox vaxt harada xidmət etmək məkanlarını seçirdi.[50] Birbaşa tabe olmamaq adi hal idi, çünki kişilərin çoxu sadəcə gəlmirdi, ölü əsgərlərin cəsədlərini soyurdu və zirehli nəqliyyat vasitələri üçün dizel yanacağı kimi mallar qara bazarlarda yalnız satılırdı.[50] Bir çox qadınlar ordulara cəlb olunub, döyüşlərdə iştirak edirdi və ilk yardım və döyüşdə yaralı insanları evakuasiya kimi köməkçi rollarında xidmət edirdi.

Azərbaycan ordusu da eyni şəkildə fəaliyyət göstərsə də; lakin o, müharibənin ilk illərində daha yaxşı təşkil olunmuşdu. Azərbaycan hökuməti hərbi qulluğa çağırışı həyata keçirirdi və Sovet İttifaqı dağılandan sonra, çox azərbaycanlılar həvəslə ilk aylarıda döyüş üçün hərbi qulluğa daxil olurdu. Azərbaycanın Milli Ordusu təxminən 30,000 kişidən, 10,000-ə yaxın OMON-dan və Xalq Cəbhəsinin bir neçə min könüllüsündən ibarət idi. Azərbaycanlı hərbçi Surət Hüseynovun Azərbaycan Ordusunun 709 saylı hərbi hissəsi yaratmışdı və 23-cü motor piyada diviziyasının arsenalından çox silah və nəqliyyat vasitələri almışdır.[74] İsgəndər Həmidovun “Bozqurd” briqadası da fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan hökuməti Xəzər dənizinin sahilində neft yatağını aktivlərindən çıxan gəlir vasitəsilə digər ölkələrdən muzdlu döyüşçülər cəlb edirdi.[78]

Sovet İttifaqının keçmiş qoşunları da hər iki tərəfə öz xidmətlərini təklif edirdi. Məsələn, Dağlıq Qarabağda beş il qalan (1992–1997) keçmiş Sovet Generalı Anatoli Zineviç, Ermənistanın Azərbaycana qarşı aqressiyasında iştirak edən ən yüksək rütbəli zabit idi. Müharibənin sonunda o, qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının silahlı qüvvələrinin Baş Qərargah Başçılığı vəzifəsində çalışmışdır. 1993-1994-cü illər müddətində münaqişəyə cəlb olunan insan gücü vəhərbi texnikanın təxmini hesablaması:[4]

 

Flag of Azerbaijan.svg Flag of Armenia.svg + Flag of Artsakh.svg
Hərbi personal 64,000 20,000 (8,000 + 12,000)[4]
Artilleriya 388[79]–395[80] 177-187 (160–170 + 17)[79]
Tanklar 436[79]–458[80] 90-173 (77–160 + 13)[79]
Zirehli personal daşıyıcıları 558[79]–1,264[80] 290-360(150[79]–240 + 120)
Zirehli döyüş nəqliyyat vasitələri 389[79]-480 39[79]–200 + ???
Döyüş təyyarələri 63[79]–170 3[79] + ???
Helikopterlər 45–51 13[79] + ???

O dövrdə, Ermənistanın Rusiya ilə müqavilələrin (1997-ci və 2010-cu ildə sonra imzalanıb) və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) olmadığından, Ermənistan özü Türkiyə ilə sərhədini qorumaq məcburiyyətində idi. Müharibə müddəti zamanı Ermənistan Respublikasının hərbi qulluqçuları və avadanlığın çoxu, Ermənistanın Türkiyə ilə sərhədini mümkün təcavüzədən mühafizə edirdi.[79]

Ümumi hərbi müqayisədə, 17-32 yaş qrupunda, Ermənistanda hərbi xidmət üçün uyğun kişilərin sayı — 550 000, Azərbaycanda isə 1,3 mln təşkil edirdi. Hər iki tərəfdən kişilərin əksəri Sovet ordusunda xidmət etmişdi və münaqişəndən əvvəl hərbi təcrübəyə sahib idi, o cümlədən SSRİ-Əfqanıstan müharibəsində xidmətdə olmuşdular. Qarabağ ermənilərin təxminən 60%-i Sovet ordusunda xidmət etmişdir.[4] Lakin əksər azərbaycanlılar Sovet ordusunda onların xidmət zamanı tez-tez ayrı-seçkiliyə məruz qaldığından, döyüş korpuslarından daha çox tikinti batalyonlarda işləmək məcburiyyətində qalmışdı.[81] Azərbaycanda dəniz məktəbi, o cümlədən iki zabit akademiyalarının yaradılmasına baxmayaraq, əsgərlərin hərbi təcrübə olmaması, Azərbaycanın müharibəyə hazır olmamasının əsas amillərindən biri idi.[81] Azərbaycan ordusuna Əfqanıstan komandiri Gülbəddin Hikmətyar tərəfindən yardım edilirdi. Komandir Fazle Haq əsasən Pişəvərdə könüllüləri cəlb edirdi və bir neçə dəstəlar müxtəlif vəzifələr ilə Azərbaycana göndərilirdi.[3][82]

Erkən erməni hücumları

Xocalı

Əsas məqalələr: Xocalı soyqırımı, Ağdaban soyqırımı, və Qaradağlı soyqırımı

Ağdamda Xocalı soyqırımının şahidi olan qaçqın

Xocalı 1991-cı ilin oktyabrından blokadada idi.[83] Oktyabrın 30-da avtomobil əlaqəsi kəsilmiş və yeganə nəqliyyat vasitəsi olaraq vertolyot əlaqəsi qalmışdı.[83] Xocalıya sonuncu vertolyot 1992-ci il yanvarın 28-də gəlmişdi. Şuşa şəhərinin səmasında mülki vertolyotun vurulması[84] və nəticədə 41 nəfərin faciəli surətdə həlak olmasından sonra isə bu əlaqə də kəsilmişdi.[83] Yanvarın 2-dən şəhərə elektrik enerjisi verilmirdi.[83]

1992-ci il yanvarın 2-də Ayaz Mütəllibov Azərbaycan Respublikası Prezidentinin vəzifəsini icarə etməyə davam etdi. Rəsmi olaraq, yeni yaradılmış Ermənistan Respublikası Dağlıq Qarabağda separatçılarla açıq olaraq hər hansı bir silah, yanacaq, ərzaq və ya digər maddi-texniki təmin olunmasıbı təkzib edirdi. Lakin, Ter-Petrosyan sonra separatçılarının maaşlarının ödənilməsi və maddi-texniki təchizatı ilə təmin edilməsini etiraf etsə də, lakin döyüşə öz kişiləri göndərilməsini təkzib edirdi. Ermənistanı artıq Azərbaycan Respublikasının, zəiflədici blokada, həmçinin Azərbaycanın qonşusu olan Türkiyənin təzyiqi qarşılayırdı.[85] Erkən fevralda, Azərbaycan kəndləri olan Malıbəyli, Qaradağlı və Ağdaban ermənilər tərəfindən işğal edildi və onların əhalisi köçürüldü, və nəticədə ən azı 140 yaralı və 99 nəfər həlak olmuşdu.[52]

Ermənistanın Qarabağla yalnız quru əlaqəsi yalnız vertolyotlar ilə daxil olunan Laçın dəhlizi idi. Bölgənin tək hava limanı paytaxt Xankəndindən yeddi km (4.3 mil) yerləşən təxminən əhalisi 6,000-10,000 olan Xocalı şəhər idi. Bundan əlavə, Xocalı Qrad raketlərinin artilleriya bazası kimi xidmət etmişdir: Xankəndidə ermənilərin yaşadığı multi-mərtəbəli binalara 400 Qrad raketləri atılmışdır.[43][86] Fevralın sonunda, erməni qüvvələri qarşıdakı hücum barədə xəbərdarlıq etdilər və Azərbaycana Xocalıda atəşin dayandırması üçün ultimatum vermişdi.[86][87][88]

Fevralın sonunda, Xocalı əsasən izolyasiya olunmuşdur. Fevralın 26-də erməni qüvvələri 366-cı motoatıcı alayın zirehli texnikası və hərbi heyətinin köməkliyi ilə Xocalıya hücum etdi. Azərbaycan tərəfinin və Human Rights Watch, Moskvada insan hüquqları təşkilatı Memorial və erməni komandiri Monte Melkonyanın bioqrafiyasında olan mənbələrinin məlumatına görə, Ermənistan Silahlı Qüvvələri Xocalını ələ keçirib, şəhərdən evakuasiya edən mülki əhalini öldürməkdə davam edirdi.[89] İlkin olaraq Ermənistan qüvvələri şəhərə hücum etmək və şəhər əhalisini xilas üçün torpaq dəhlizi ayıracığını qeyd etmişdi. Nəticədə şəhərdə yanğınlar baş vermiş və fevralın 26-ı səhər saat 5 radələrində şəhər tam alova bürünmüşdür. Belə bir vəziyyətdə, erməni əhatəsində olan şəhərdə qalmış təqribən 2500 nəfər əhali yaxınlıqdakı azərbaycanlılar məskunlaşmış Ağdam rayonunun mərkəzinə çatmaq ümidi ilə şəhəri tərk etməyə məcbur olmuşdur. Hava limanının enmə zolağı qəsdən məhv olunub, müvəqqəti yararsız günə qalmışdı. Azad dəhlizlə qaçan əhali Azərbaycanın Ağdam rayonuna qovuşan ərazidə gülləyə tutulmuşdur və nəticədə çoxlu sayda insan həlak olmuşdur.[89] Beynəlxalq qrupların vətəndaşların qəsdən qırğını ittihamlar üzləşən Ermənistan hökuməti rəsmiləri, soyqırımı təkzib edib, Xocalıdan gələn artilleriya susturulması obyektivi kimi qələmə vermişdi.[90]

Britaniya jurnalisti Tomas de Vaalın fikrincə, faciə nəticəsində 485 insan (donma nəticəsində həlak olmuşlar da daxil olmaqla) həlak olmuşdu.[91] Azərbaycan hakimiyyətinin rəsmi hesablamasında 25-26 fevralın hadisələri zamanı zərər çəkmiş ölü sayı 613 nəfər idi, bunlardan da 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i isə ahıl yaşlı insanlar olmuşdur.[92] 8 ailə tamamilə məhv edilmiş, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirmiş, 487 nəfər, o cümlədən 76 uşaq yaralanmışdır.[92] 1275 nəfər əsir götürülmüş, 150 Xocalı sakini itkin düşmüşdür.[92] Dövlətin və əhalinin əmlakına 1 aprel 1992-ci il tarixinə olan qiymətlərlə 5 mlrd. rubl dəyərində ziyan vurulmuşdur.[92] 1992-ci il 3 martda The Boston Globe məlumat verirdi ki, münaqişənin son dörd ili ərzində 1000 nəfər öldürülmüşdür. Məlumatda qeyd olunurdu, Xocalının meri Eldar Məmmədov 200 nəfər itkin, 300 nəfər girov və döyüşlərdə 200 nəfər yaralanmışdı..[93] 1992-ci ildə hüquq müdafiə təşkilatı Helsinki Watch-ın hesabatında qeyd olunurdu ki, Azərbaycan OMONu və “formada olan hərbçilər, və bəziləri hələ də öz silahını daşıyırdı, vətəndaşların kütlələri ilə şaxələnənmişdi”, Ermənistan silahlı qüvvələri onlara atəş atmasında səbəb ola bilərdi.[94]

Xocalı soyqırımından sonra, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin təzyiqi altında, Ayaz Mütəllibov Azərbaycan Milli Məclisinə istefasını təqdim etmək məcburiyyətində qaldı.[95]

Şuşanın işğalı

Əsas məqalə: Şuşanın işğalı

Şuşaya gedən yol. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Albert Aqarunoverməni tankçısı Qaqik Avşaryanı tankla burda vurmuşdur.

13 fevral 1988-ci ildə ermənilər Xankəndiyə ilk hücumlarından birini edəndə azərbaycanlıların çoxu Şuşaya pənah gətirdi. 28 martda Azərbaycan qüvvələri Xankəndiyə hücum etmək üçün hazırlaşdı və Kərkicahandan yuxarıda yerləşən düşmən mövqelərinə Canqasan kəndindən hücum etməyə başladı. Növbəti gün günorta çağı Azərbaycan birlikləri şəhərə yaxın mövqelərə yerləşdilər, lakin ermənilər tərəfindən püskürdüldülər.[96]

Xocalının tutulmasından sonrakı aylarda regionun sonuncu Şuşa bürcündə təslim olmayan azərbaycanlı komandirlər GRAD raket buraxılış qurğularından istifadə edərək Xankəndiyə qarşı geniş miqyaslı artileriya bombardımanı başlatdılar. Aprelə qədər davam edən bombardıman Xankəndidə yaşayan 50.000 nəfər əhalinin böyük hissəsinin bunker və zirzəmilərdə qalmasına məcbur etdi.[73] Şəhərin ucqar nöqtələrinin yaxınlığında torpaq basqınçıları ilə üzləşən Dağlıq Qarabağdakı hərbi liderlər şəhəri tutmaq üçün hücum təşkil etdilər.

8 mayda yüzlərlə erməni əsgəri tanklarla və vertolyotlarla Şuşa istehkamına hücum etdi. Şəhərin küçələrində şiddətli döyüşlər baş verdi və hər iki tərəfdən yüzlərlə adam öldü. Sayca üstün olmalarına və daha yaxşı silahlanmalarına baxmayaraq, ermənilər ancaq 9 mayda şəhəri tutmağa və azərbaycanlıları geri çəkilməyə məcbur etməyə nail oldular.[50]

Şuşanın tutulması qonşu Türkiyədə böyük səs-küyə səbəb oldu. Ermənistan SSRİ-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra Türkiyə ilə münasibətləri yaxşılaşmışdı, lakin Dağlıq Qarabağ regionunu işğal etdikdən sonra pisləşdi. Türkiyənin baş naziri Süleyman Dəmirəl araya girmək və Azərbaycana kömək etməklə bağlı təzyiq altında olduğunu dedi. Buna baxmayaraq, Dəmirəl müharibəyə müdaxilə etməyə qarşı olduğunu, Türkiyənin müharibəyə daxil olmasının daha böyük xristian-müsəlman münaqişəsinə səbəb ola biləcəyini bildirdi.[97]

Türkiyə qüvvələrini Azərbaycana göndərmədi, lakin əhəmiyyətli hərbi köməklər etdi. 1992-ci ilin mayında MDB qüvvələrinin hərbi komandiri marşal Yevgeni Şapoşnikov Qərb dövlətlərinə, xüsusilə ABŞ-a Qafqazdakı münaqişəyə müdaxilə etməmək barədə xəbərdarlıq etdi. Şapoşnikov “bu yerin Üçüncü dünya müharibəsinin başlanğıcı ola biləcəyini” bildirdi.[15]

Şamil Basayevin başçılıq etdiyi çeçen qüvvələri müharibədə iştirak edən birliklərdən biri idi. Azərbaycan polkovniki Azər Rüstəmova görə 1992-ci ildə Şamil Basayev və Salman Raduyevin başçılığı altında yüzlərlə çeçen döyüşlərdə azərbaycanlılara əhəmiyyətli kömək göstərmişdi.[98] Deyilənlərə görə Basayev Şuşanı tərk edən sonuncu döyüşçülərdən biri idi. Rusiya xəbərlərinə görə Basayev o və batalyonunun bir dəfə itdiyini və Qarabağda Daşnaq batalyonuna qarşı döyüşərkən məğlub olduqlarını deyib.[98] Basayev daha sonra dedi ki, müharibə dini yox, daha çox milliyyətçi xarakter daşıdığından qüvvələrini geri çəkib.[98] Basayev Abxaziya müharibəsi (1992–1993) zamanı Rusiya Baş Kəşfiyyat İdarəsindən hərbi təlim almışdı, çünki Abxaziya Rusiya tərəfindən dəstəklənirdi. Digər çeçenlər də BKİ tərəfindən hərbi təlim almışdı. Abxaziyada Rusiya üçün Gürcüstana qarşı döyüşən bu çeçenlərin çoxu Qarabağ müharibəsində Azərbaycan üçün ermənilərə qarşı döyüşmüşdü.[99]

Laçının alınması

Əsas məqalə: Laçın uğrunda döyüş

Şuşanın işğalı Azərbaycan Milli Məclisini Azərbaycan prezidenti vəzifəsini icra edən Yaqub Məmmədov günahlandırmağa və güclə onu aradan götürülməsinə vadar etdi. Mütəllibov Xocalının itkisi haqqında hər hansı bir məsuliyyət daşınmasında təsdiq edən faktlar aşkar etmədiyindən, Ali Sovet öz qərarını ləğv edir və 1992-ci il mayın 15-də vəzifəsinə qaytarır. Bir çox Azərbaycanlılar həmin ilin iyun ayında planlaşdırılan parlament seçkilərinin ləğvinin əlavə aktı kimi görürdü. Azərbaycan Milli Məclisini həmin dövrdə ölkənin kommunist rejiminin keçmiş liderlərindən ibarət idi və Xocalı və Şuşanın itkiləri azad seçkilər üçün onların istəklərini yalnız artırdı.[15]

Qarışıqlığa qatqı təmin etmək üçün, mayın 18-də erməni qüvvələri Ermənistanı və Dağlıq Qarabağı ayıran dar dəhliz olan Laçının işğalı hücumuna başladı. Şəhər özü zəif mühafizə olunurdu və növbəti gün ərzində Ermənistan Silahlı Qüvvələri şəhər nəzarət etdi və Ermənistanla bölgəyə bağlı yol açmaq üçün qalan azərbaycanlıları təmizlədi. Şəhərin alınması quru marşrutla Ermənistanıdan Qarabağın dağlıq bölgəsi Laçına qədər özünü təchizat edən karvanların bağlanamasına icazə verirdi.[100]

Laçının itkisi Mütəllibov rejiminə son zərbə oldu. Mütəllibovun qadağana baxmayaraq, etiraz aksiyaları keçirildi və Xalq Cəbhəsi fəalları silahlı çevrilişə nail oldular. Hökumət qüvvələri və Xalq Cəbhəsinin dəstəkçiləri arasında döyüşlər siyasi müxalifətin Bakıda parlament binasının, hava limanının və prezident ofisinin ələ keçməsinə səbəb oldu. 1992-ci il iyunun 16-da Əbülfəz Elçibəy Azərbaycanın prezidenti seçildi və Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının bir çox siyasi liderləri deputat oldular. Təhrikçilər Mütəllibovu Qarabağ müharibəsində özünü həsr etməyən və zəif lider kimi xarakterizə etmişdilər. Elçibəy ruslardan heç bir yardım almasının əleyhinə idi və əvəzinə Türkiyəyə yaxın əlaqələrinin tərəfdarı idi.[101]

Döyüşlər Naxçıvana da çatmışdı, hara ki, 1992-ci ilin may ayında Ermənistan qoşunları tərəfindən atəşə tutulmuşdu.[102]

Gərginləşmə

Goranboy əməliyyatı

Əsas məqalə: Goranboy əməliyyatı

Dağlıq Qarabağ üzərində nəzarəti görülməsi məqsədi və müqavimət həlledici son qoyulması üçün 1992-ci ilin yayında Azərbaycan irimiqyaslı hücum etdi. Bu hücum Azərbaycan Ordunun ən uğurlu hərbi irəliləyişi hesab olunur və altı il davam edən münaqişəsidə Azərbaycanın ən uğurl zirvəsisi sayılır. Bu, həmçinin müharibənin yeni əvvəlini, daha şiddətli mərhələni qeyd edir. Goranboy əməliyyatında 8000 Azərbaycan əsgəri, dörd əlavə batalyon, ən azı 90 tank, 70 piyada döyüşş nəqliyyat vasitəsi və Mi-24 hərbi helikopterləri istifadə olunmuşdur.

1992-ci il iyunun 12-də, Azərbaycan ordusu Dağlıq Qarabağın mərkəzi olan Əsgəran rayonu istiqamətində geniş miqyaslı diversiya hücumuna başladı. 4000 nəfərlik iki qrup, Əsgəranın şimal və cənub mövqelərinə hücum etdi. Şiddətli döyüşlər nəticəsində Azərbaycanlılar Əsgəran rayonunun bəzi yaşayış məntəqələrində nəzarəti ələ keçirmişdi: Naxçıvanlı, Dovşanlı, Pircamal, Dəhrəz və Ağbulaq.

Daşaltıda məhv olunmuş BRDM-2.

1992-ci il iyunun 13-də, Azərbaycan hərbçiləri iki kiçik və zəif təchiz edilmiş erməni könüllü dəstələri tərəfindən müdafiə edilən Goranboy rayonununda əsas hücuma başladı. Bu üç günlük hücumun kod adı “Goranboy əməliyyatı” idi və Surət Hüseynov başçılıq edirdi. On beş saat Azərbaycan qüvvələrinə qarşı şiddətli mübarizəsindən sonra, iki erməni dəstələri geri çəkilməyə məcbur oldu. Azərbaycan erməni qüvvələri tərəfindən nəzarət olunan Goranboy rayonun onlarla kəndini ələ keçirməyi bacardı və regionun bütün erməni mülki əhalisi qaçdı. 1992-ci il iyulun 4-də, azərbaycanlılar bölgənin ən böyük şəhəri olan Ağdərəni ələ keçirdi.

Azərbaycanın hücum miqyasını görən Ermənistan hökuməti, Azərbaycanı təhdid edib, birbaşa müdaxilə və Qarabağda döyüşən separatçılara kömək edəcəyini elan etdi.[103] Hücum Ermənistan qüvvələrini Xankəndinin cənubuna doğru çəkilməyə məcbur etmişdi, harada ki, erməni komandirləri Ağdərə rayonunun mühüm Sərsəng su anbarının bəndini nəzərdən keçirirdilər. Dağlıq Qarabağın təxminən yarısı alındığından, təxminən 30 000 erməni qaçqını Xankəndidən qaçmaq məcburiyyətində qalmışdı.

1992-ci il iyunun 18-də, ermənilər nəzarət etdiyi ərazilərdə fövqəladə vəziyyət elan etdilər. Avqustun 15-də, Robert Koçaryan və daha sonra Serj Sarkisyanın başçılıq etdiyi qondarma DQR Dövlət Müdafiə Komitəsi yarandı. Qismən səfərbərlik üçün çavuş və əsgərlər, 18-40 yaşlı hərbi xidmətə mövcud kişilər, 50 yaşına kimi zabitlər və keçmiş hərbi təlimli qadınlar çağırıldı.[104] Hərbi xidmətə çağırılanların sayı artıq 15 000 nəfər idi.[20] Sürətli hərbi islahatlar ayrı-ayrı döyüşən Ermənistan könüllü dəstələrini vahid DQR Müdafiə Ordusuna çevirdi.

Azərbaycanın zirehli qoşunlarının istiqaməti erməni helikopterləri tərəfindən dayandırıldı.[20] İddia olunur ki, Azərbaycanın zirehli qoşunlarının ekipaj üzvlərinin çoxu, Gəncədə yerləşən 104-cü qvardiya desant-hücum diviziyasından olan ruslar idi. Ermənistan hökuməti rəsmisinin sözlərinə görə, onlar rus hərbi birləşmələri ilə azərbaycanlıları bombalamaq və səmərəli olaraq, bir neçə gün ərzində irəliyyişini dayandırmaq haqqında razılaşmışdılar. Bu erməni hökumətinə itkilərin əvəzini çıxarıb və öndə orijinal xətləri bərpa etmək üçün kontra-hücum təşkil etməsinə icazə verdi.[20] DQR Müdafiə ordusunun yenidən təşkilini nəzərə alaraq, Azərbaycanın irəlləyiş dalğası nəhayət ki, dayandırıldı. 1992-ci ilin payızında, Azərbaycan ordusu yoruldu və ağır itkilər vermişdi. Qaçılmaz məğlubiyyət ilə üzləşən Surət Hüseynov, ordusundan qalan əsgərlərini Ağdərədən çıxardı və Gəncəyə 104-cü qvardiya desant-hücum diviziyasının hərbi bazasından sursat yığmaq üçün köçürdü. Növbəti ilin fevral-mart aylarında, DQR Müdafiə Ordusu gələcək Azərbaycan hərbi hücumlarının qarşısını ala bildi.

Sülh danışıqlarının növbəti cəhdləri

Xocalı soyqırımı və Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəllibovun istefasından sonra, sülh danışıqlarının yeni cəhdləri 1992-ci ilin birinci yarısında İran prezidenti Haşimi Rəfsəncaninin təşəbbüsü ilə keçirilirdi. İran diplomatları məkik diplomatiyası icra etdi və 1992-ci il mayın 7-də ikitərəfli danışıqlar üçün Tehrana Azərbaycan prezidentinin səlahiyyətlərinin icraçısı Yaqub Məmmədovu və Ermənistan prezidenti Levon Ter-Petrosyanı gətirməyi bacarmışdı.[105][106] Məmmədov, Ter-Petrosyan və Rəfsəncani beynəlxalq hüquq normalarına, sərhədlərin sabitlik tərəflərin razılığa aşağıdakı və qaçqın böhranı ilə məşğul olmaq üçün Tehran kommunikesini imzalamışdılar. Lakin, sülh səyləri növbəti gün Ermənistan qoşunlarının Şuşa şəhərini ələ keçirməsi və 18 mayda tamamilə Laçın şəhərini ələ keçirməsinin uğursuzluqundan sonra pozulmuşdur.[107]

1992-ci ilin yayında, ATƏM (sonradan Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı oldu) Helsinkidə 11 ölkədən təşkil edən Minsk qrupunu yaratdı və Ermənistan və Azərbaycan ilə sülh müqaviləsi vasitəçilik məqsədi ilə Fransa, Rusiya və ABŞ-ın birgə başçılığı ilə keçirilirdi. Lakin 1992-ci ildə, onların illik sammitində, təşkilat problemi həll edə bilmədi və Sovet İttifaqı dağılandan bəri yaranmış bir çox yeni problemlər yaranmışdı. Yuqoslav müharibələri, Dnestryanı separatçı respublikası ilə Moldovanın müharibəsi, Çeçenistanda separatçı hərəkatı, Rusiya, Abxaziya və Osetiya ilə Gürcüstanın yenilənmiş mübahisələri gündəliyin əsas məsələlər idi.[108]

ATƏM-in atəşkəsə nəzarət və humanitar yardım daşımaların məcburi qaçqın göndərilirməsini qorumaq üçün NATO və MDB sülhməramlılarının istifadəsini təklif etdi. Bir neçə atəşkəs iyun hücumundan sonra qüvvəyə girsə də, Ermənistan tərəfindən dəstəklənən Avropa sülhməramlı qüvvələrin həyata keçirilməsi alınmadı. Qarabağa 100 beynəlxalq müşahidəçi göndərilməsi ideyası dəfə qaldırılsa da, iyul ayında Azərbaycan və Ermənistan rəhbərləri arasında danışıqlar tamamilə pozulmuşdu. Rusiya onun “baxçasında”, Qafqaza girən NATO çoxmillətli sülhməramlı qüvvələrinin xüsusilə əleyhinə idi.[15]

Ağdərə və Xocavənd toqquşmaları

Əsas məqalə: Ağdərə və Xocavənd toqquşmaları

1992-ci ildə Dağlıq QarabağdaAzərbaycan hərbçiləri

İyunun sonunda, Azərbaycan Qarabağın cənub-şərqində yerləşən Xocavənd şəhərinə yeni hücum hazırlayırdı. Hücum qüvvəsi xeyli tanklardan, Xocavənd və Qırmızı Bazar yaxınlığında Maçkalaşen və Cardar cəbhələrində zirehli döyüş maşınlarından və zirehli piyada dəstələrindən ibarət idi. Xocavəndin alay komandiri Monte Melkonyan, ağır zirehli texnikanın olmamasına baxmayaraq, Azərbaycan qüvvələri tərəfindən təkrar cəhdləri zərərləşdirməyi bacarmışdı.[50]

1992-ci il avqustun sonunda qondarma Dağlıq Qarabağ hökuməti nizamsız vəziyyətdə özünü aşkar etdi və onun üzvləri avqustun 17-də istefa verdi. Hakimiyyət sonradan Dövlət Müdafiə Komitəsi tərəfindən çağırılan şuraya fərz edildi. Robert Koçaryanın başçılığı altında olan şuraya, münaqişənin sonuna qədər müvəqqəti olaraq anklavın idarə edilməsi tapşırıldı.[109] Eyni zamanda, Azərbaycan təyyarə hücumlarına başladı.[110]

Qışın yaxınlaşması

Qarabağ müharibəsində Azərbaycan qaçqınları, 1992-ci il.

Qış yaxınlaşdıqca, hər iki tərəf əsasən tam miqyaslı hücum başlanmasında bitərəf olub, qaz və elektrik kimi resursları, daxili istifadə üçün qoruyurdu. Qarabağda yaşayan sakinlərə iqtisadi avtomobil yolunun açılışında baxmayaraq, Ermənistan və həm anklav, Azərbaycanın tətbiq etdiyi iqtisadi blokadalardan böyük zərər çəkirdi.[15] Metsamor AES bağlandıqdan sonra, Ermənistanın iqtisadi daimi müşahidəsi ərzaq çatışmazlığı və enerji çatışmazlığı yaşanmasına görə “sönük” görünürdü: Gürcüstanda Abxaziya və Osetiya separatçılarına qarşı vətəndaş müharibələri yeni döyüşlər başladı, təchizatı karvanlara basqın olunmuşdu və Ermənistandan Rusiyaya aparan neft kəməri dəfələrlə dağıdılmışdı. 1991-1992-ci illərin qışı kimi, 1992-1993 qışı xüsusilə soyuq idi, Ermənistan və Qarabağ ərzində bir çox ailələr istilik və isti suyun olmamasından əziyyət çəkirdilər.[111]

Erməni diasporu pul yığıb, Ermənistana təchizatı yardım edirdi. Dekabr ayında 33,000 ton taxıl və 150 ton körpə formulası, Gürcüstanın Qara dəniz limanı olan Batumi vasitəsilə ABŞ-dan iki daşıma ilə gətirilmişdi.[111] 1993-cü ilin fevral ayında, Avropa İqtisadi Birliyi Ermənistana 4.5 milyon Avropa valyuta vahidi (ECU) yollamışdı.[111] Ermənistanın cənub qonşusu İran, Ermənistana güc və elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi ilə iqtisadi yardım edirdi. Elçibəyin İran üçün olduqca təhlükəli olan Bütöv Azərbaycan ideyasını dəfələrlə gündəmə gətirməsi, iki ölkə arasında münasibətlərində soyuqlaşma yaratmışdı.[112]

Qaçqın və məcburi köçkün olan azərbaycanlılar Azərbaycan hökuməti və İran tərəfindən qurulan dərmə çatma düşərgələrdə yaşamağa məcbur olmuşdular. Beynəlxalq Qırmızı Xaç azərbaycanlılara yorğan payladı və dekabr ayında qaçqınlar üçün kifayət qədər qida ayırmışdı.[113] Azərbaycan neft sənayesinin bərpası üçün əziyyət çəkirdi. Ölkənin neft emalı zavodları tam gücü ilə işləmirdi və hasilat normaları hesablamalardan aşağı idi. 1965-ci ildə Bakıda neft yataqlarından ilə 21,5 milyon ton neft ixrac edilirdisə, 1988-ci ildə neft ixracının sayı demək olar ki, 3,3 milyon aşağı düşmüşdür. Köhnəlmiş Sovet emalı avadanlıqları və Qərb neft şirkətləri tərəfindən müharibə regionda investisiya istəksizliyi, Azərbaycana tam neft sərvəti istismarında mane olurdu.[15]

1993-cü ilin yayı

Münaqişələr

Kəskin qışa baxmayaraq, yeni ilə hər iki tərəf həvəslə baxırdı. Azərbaycan prezidenti Elçibəy Ermənistan prezidenti Ter-Petrosyanla münaqişənin uyğun həll gətirilməsinə doğru optimizlə baxmasını ifadə etmişdi. Lakin belə ümidlər 1993-cü ildə sönməyə başladı, Boris Yeltsin və Corc Herbert Uoker Buşun yeni atəşkəs çağırışlarına baxmayaraq, bölgədə hərbi əməliyyatları yenidən qaynadı.[114] Ermənistan Silahlı Qüvvələri ötən ilin payızından azərbaycanlılar tərəfində olan Qarabağın şimalında olan kəndlərə yeni hücumlara başladı.

Hərbi məğlubiyyətlər Azərbaycanın daxilində rahatsızlıq yaratmışdı. Çarəsiz qalan Azərbaycan ordusunun müdafiə naziri Rəhim Qazıyev və Rövşən Cavadovunbriqadası kömək üçün Rusiyaya üz tutmuşdu. Elçibəy siyasətinə qarşı olan hərəkət və tabelik qaydalarının pozuntusu kimi gedirdi. Hərbi hissələrin hara yerləşməsi ölkənin daxili naziri İsgəndər Həmidov və Qazıyev arasında siyasi sürtüşmə və arqumentlərə gətirib çıxardıb, 20 fevralda Qazıyevin istefası ilə nəticələndi. Ermənistanda eyni siyasi qarışıqlıq yaşanırdı və ermənilərin prezident Ter-Petrosyana qarşı narazılığı artırdı.[115]

Kəlbəcər

Əsas məqalə: Kəlbəcər döyüşü

1992-ci ildə Kəlbəcər rayonunu tərk edən azərbaycanlı qaçqınlar

Şimali Qarabağın qərbində yerləşən Kəlbəcər rayonu, Ermənistan ilə həmsərhəddir və bölgənin rəsmi sərhədləri xaricində idi. 1993-cü il mart ayında ermənilərin işğal etdiyi Tərtər rayonunun ərazisində Sərsəng su anbarı azərbaycanlılar tərəfindən hücuma məruz qalmışdı. Monte Melkonyanın döyüşçüləri Aşağı Qaranlıq rayonunu tutduqdan sonra Kəlbəcəri işğal etmək niyyətində idi, hardan ki, azərbaycanlıların müdaxiləsi və artilleriya atəşi gəlirdi.[50] Prezident Elçibəy iki ay müddətinə fövqəladə vəziyyət elan edib, universal çağırış təqdim etdi.

Azərbaycanlıların hərbi müxalifəti Melkonyanın döyüşçülərinə regionda və bir neçə tərk edilmiş zirehli avtomobil və tankların ələ keçmə imkanını verdi. Aprel ayının 1-də səhərəyaxın erməni və rus hərbi birləşmələri, Ermənistan tərəfdən eyni vaxtda sərhəd boyu ağır artilleriya atəşinin və zirehli texnikanın köməyi ilə 2000 nəfərdən çox canlı qüvvə ilə qəti hücuma keçdi. Söyüdlü, Dikyurd, Yellicə, Ayrım sərhəd məntəqələri düşmənin qat-qat üstün qüvvələri qarşısında tab gətirmədi və onlar döyüşərək geriyə çəkilməyə məcbur olub, həmin mövqelər düşmən əlinə keçdi.[116] Yalnız Zəylikistiqamətində düşmən hücumunun qarşısı alındı. Zəylikdəki topla azərbaycan qüvvələri son iki gün ərzində ermənilərin mövqelərinə və Basarkeçərə 200-dək top mərmisi atmışdı.[116] 3 apreldə artıq erməni qüvvələri Kəlbəcəri idarə edirdi.[50]

BMT Təhlükəsizlik Şurası, Türkiyə və Pakistanın dəstəyi ilə, 1993-cü il aprelin 30-da Kəlbəcərin işğalını pisləyən, erməni işğalçılarından dərhal həmin ərazini tərk etməyi tələb edən 822 №-li qətnamə qəbul etdi.[117] Human Rights Watch məcmuəsində, erməni qüvvələrinin Kəlbəcər hücumunda, müharibə qaydalarına çoxsaylı pozuntularını, o cümlədən, mülki əhalinin zorla öz evlərindən çıxarıldılmasını, qəsdən atəş acçılmasını və girov götürülməsini qeyd etmişdi.[118]

Siyasi əks-sədalar Azərbaycanda da hiss olunurdu: Surət Hüseynovun tabeçiliyindəki silahlı birləşmələr Gəncəbasar bölgəsində yerli hakimiyyət strukturlarını devirərək, Bakıya doğru hərəkət etməyə başladı. 9 iyun 1993-cü ildə Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev prezident Əbülfəz Elçibəyin dəvəti ilə Bakıya gəldi.[119] Bunun ardınca Milli Məclisdə Gəncə hadisələri ilə bağlı gərgin müzakirələr başladı.[119] 15 iyun 1993-cü ildə isə Milli Məclisin iclasında prezident Əbülfəz Elçibəyin təklifi ilə deputat, Naxçıvan Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev parlamentin sədri seçildi.[119] Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Əbülfəz Elçibəy 1993-cü il iyunun 17-dən 18-nə keçən gecə qəflətən, dövlət orqanlarının rəhbərlərinə xəbər vermədən Bakı şəhərindən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ordubad rayonunun Kələki kəndinə getdi. Bununla Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan Respublikasının Prezidenti vəzifələrini icra etməsini qeyri-mümkün etdi.[119] 1 iyulda Surət Hüseynov Azərbaycanın baş naziri təyin edildi.[120] Prezidenti vəzifəsini icra edən Əliyev, Xalq Cəbhəsinin 33 könüllü batalyonunu siyasi etibarsız hesab edib, ləğv etdi.[121] Heydər Əliyev 1998-ci il oktyabrın 11-də xalqın yüksək siyasi fəallığı şəraitində keçirilən seçkilərdə səslərin 76,1 faizini toplayaraq yenidən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilmişdir.

Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl və Zəngilan

Əsas məqalələr: Yay toqquşmaları (1993) və Ağdam uğrunda döyüş

Qarabağ müharibəsində Allahverdi Bağırovun əllə çəkilmiş xəritəsi

Azərbaycan xalqı yeni siyasi mənzərəyə öyrəşərkən, ermənilər iyunun 12-da Mərzili mahalı yaxınlarında Azərbaycanın yüngül zireh və piyada ilə atışmasında ölən Monte Melkonyanın İrəvanda dövlət cənazəsində iştirak edirdilər. Erməni tərəfi Bakıda siyasi böhrandan istifadə edirdilər — Azərbaycan qüvvələri Qarabağ cəbhəsini demək olar ki, tamamilə qorumurdu.[20] Dörd ay siyasi qeyri-sabitlikdən sonra, Azərbaycan beş rayonunu və Dağlıq Qarabağın şimalını itirmişdi.[20]İyunun sonunda, azərbaycanlılar anklav son istinad nöqtəsi olan Xocavəndi itirmişdilər. Ağdam rayonunun iyulda zəbt edilməsinə hazırlaşan ermənilər qeyd edirdilər ki, bu hücumu Azərbaycan artilleriyasından öz mövqelərini saxlamaq və şəhərləri qorumaq üçün edirdilər.[122]

1993-cü il iyulun 4-də erməni qüvvələri artilleriya ilə Ağdamı bombalamış, şəhərin əksər hissəsini məhv etmişdilər və bunun nəticəsində, əsgərlər və mülki vətəndaşlar şəhərdən evakuasiya olundu.[20] Ordunun dağılması ilə üzləşən Heydər Əliyev, de fakto Qarabağ hökuməti və Minsk Qrupu rəsmiləri ilə danışıqlar aparırdı. Avqustun ortalarında ermənilər Füzuli və Cəbrayıla qoşun yeritdi. Ermənilərin Azərbaycana işğalını nəzərə alaraq, Türkiyənin baş naziri Tansu Çillər, Ermənistan hökumətini Naxçıvana hücum etməsindən xəbərdarlıq etdi və ermənilərin Azərbaycan torpaqlarının çıxmasını tələb etdi. Minlərlə türk əsgərləri sentyabrın əvvəlində Türkiyə və Ermənistan arasında sərhədə göndərildi. Ermənistanda Rusiya Federasiyası qüvvələri öz növbəsində Türkiyənin hərəkətinə qarşı idi və onların münaqişəyə qoşulmasının əleyhinə idi.[123]

Sentyabrın əvvəllərində, Azərbaycan qüvvələrində təxminən tam nizamsızlıq idi. Ruslardan alınan əksər ağır silahlar döyüşlər zamanı fəaliyyətdən çıxarılmışdı. 1992-ci il iyun hücumunda Ermənistan Silahlı Qüvvələri Azərbaycan tərəfindən onlarla tanklar, yüngül zirehli texnikalar və artilleriya ələ keçirmişdi. Məsələn, 1993-cü ildə Monte Melkonyan televiziyaya müsahibəsində qeyd edirdi ki, təkcə Xocavənddə onun dəstəsi toplam olaraq 55 T-72, 24 BMP-2, 15 APC; 1992-ci ildə Goranboy hücumunda 25 ədəd ağır artilleriya ələ keçirmiş və ya məhv etmişdir.[50] Serj Sarkisyan, Qarabağ silahlı qüvvələrinin o zaman hərbi lideri, müharibə zamanı toplam olaraq 156 tankın ələ keçirilməsini qeyd etmişdir.[124] 1993-cü ilin yayında, ermənilərin küllü miqdarda Azərbaycan tərəfindən silahı ələ keçirilməsinə görə Elçibəyi tərif edirdilər.[50]

Aerial müharibə

Əsas məqalələr: Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri, Ermənistan Hərbi Hava Qüvvələri, Qarakənd faciəsi, Şuşa yaxınlığında Mi-8 vertolyotunun vurulması, və An-2 təyyarəsinin vurulması (1991)

Qarabağda aerial müharibə əsasən qırıcı və hücum vertolyotlarından ibarət idi. Müharibədə əsas nəqliyyat vertolyotu Mi-8 və ondan törəmə Mi-17 hər iki tərəfdən geniş istifadə edilmişdir. Ermənistanın hava qüvvələri cəmi iki Su-25 dəstəkləyən bombardmançıdan ibarət idi, onlardan biri dost atəşi zamanı məhv olmuşdu. Ermənistanda bir neçə Su-22-lər və Su-17-lər də olsa da, lakin köhnələn uçuş aparatları müharibə dövründə “arxa oturacaqda” idi.[125] Ümumilikdə, Ermənistan 28 Azərbaycan döyüş təyyarəsini və 19 hərbi helikopterini vurmuşdu.[126]

Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri 45 qırıcıdan ibarət idi və çox vaxt keçmiş Sovet hərbi təcrübəli Rusiya və Ukrayna muzdlular tərəfindən idarə olunurdu. Onlar MiQ-25 və Su-24 kimi inkişaf etmiş təyyarələr və MiQ-21 kimi köhnə nəsil Sovet qırıcı bombardmançılar ilə Qarabağa uçurdular. Muzdlulara 5000 rubldan çox aylıq əmək haqqı ödənirdi və tez-tez Xankəndini bombalama kampaniyası ilə hədəflənən digər Azərbaycan hava bazalarından uçurdu.[125] Münaqişənin başlamasında Sovet Daxili Qüvvələrində kişilər kimi, bu pilotlar kasıb idi və onların ailələrinə dəstək vasitəsi kimi bu işi qəbul etmişdi. Onlardan bir neçəsi erməni qüvvələri tərəfindən şəhər üzərində vurulmuşdu və pilotların komandirlərinə əsasən ruslar tərəfindən yardımla təmin olurdu. Bu pilotlardan çox erməni qüvvələri tərəfindən vurulma ehtimalında edam təhlükəsi ilə üz-üzə gəlirdi. Ermənilərin müdafiə sisteminin quraşdırılması Azərbaycanın daha çox hava hücum qabiliyyətinə ciddi mane olurdu.[125] Azərbaycan və Ermənistanın ən çox istifadə edilən döyüş vertolyotu — Sovet istehsalı Mil Mi-24 Krokodil idi.[127]

1993-1994-cü il hücum dalğaları

Əsas məqalələr: Horadiz əməliyyatı və Ömər aşırımı uğrunda döyüş

Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunmuş Azərbaycan əsgərlərinin məzarları

1993-ci il oktyabrda Heydər Əliyev rəsmi olaraq prezident seçildi və itirilmiş regionlardan əlavə, ölkədə sosial nizamı düzəltməyi vəd etdi. Həmin ay Azərbaycan MDB-yə qatıldı. Qış mövsümü əvvəlki il kimi oxşar şəraitlərdə keçirdi, hər iki tərəf aylar əvvəl ağac və ərzaq yığımları ilə dolanırdı. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı iki sonrakı BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri oktyabr və noyabr ayında (874 və 884) qəbul edildi, və əvvəlki iki eyni qeydlərini vurğulayan baxmayaraq, münaqişə tərəfinin qondarma Dağlıq Qarabağ olduğuna da qəbul etdi.[117]

Yanvarın əvvəllərində, Azərbaycan qüvvələri və əfqan döyüşçüləri Füzuli rayonunun bir hissəsini, o cümlədən, İran sərhədində Horadiz dəmir yolu qovşağını ələ keçirsə də, Füzuli şəhərini geri tuta bilməmişdi..[130] 1994-cü il 10 yanvarda Azərbaycan Ağdərə rayonunun şimal anklavını ələ keçirmək üçün hücuma başladı. Hücumda Qarabağın şimalında və cənubunda bir neçə hissələri götürsə də, saxlaya bilmədi. Buna cavab olaraq, Ermənistan Respublikası hərbi xidmətə çağırışçıları və Daxili İşlər Nazirliyi qoşunlarının Azərbaycanı dayandırmaq üçün Qarabağa yolladı.[131] Ordusunun sıralarını gücləndirmək üçün, Ermənistan hökuməti üç aylıq yaşı 45 qədər kişiləri çağırılmasına fərman imzaladı və əsgərləri cəlb etmək üçün dəstə reydlərə müraciət etdi. Bir neçə xidmətdə olan Ermənistan əsgərləri Azərbaycan qüvvələri tərəfindən əsir götürüldü.[132]

Azərbaycanın hücumlarında çarəsizlik artdıqca, hərbi idariçilər heç bir hərbi təlimi olmayan, 16 yaşlı gənc oğlanları cəlb edib, onları səmərəsiz canlı səddhücumlarında iştirak etməyə göndərdilər. Qışda reallaşan iki hücumların qiyməti Azərbaycana 5,000 nəfər insanın həyatının itirilməsi (bir neçə yüz erməni itkisi ilə müqayisədə) ilə başa gəlmişdi.[15] Azərbaycanın əsas hücumları Kəlbəcərin tutulmasına istiqamətlənmişdi, hansı ki, beləliklə Laçın dəhlizində təhlükə yarada bilərdi. Hücum ilkin olaraq az müqavimət gördü və Ömər aşırımının alınmasında müvəffəqiyyətli oldu. Lakin, Ermənistan Silahlı Qüvvələri reaksiyasından sonra, müharibənin ən qanlı toqquşmaları baş verdi və Azərbaycan qüvvələri məğlub oldu. Toqquşmaların bir epizodunda, Azərbaycanın Kəlbəcər üzrə uğursuz hücumu təxminəb on beş yüz əsgər itkisinə gəlib çıxartdı.[133] Ermənilər Ömər aşırımını alanda, bir neçə Azərbaycan briqadaları izolyasiya olunub, əhatə edildi və sonra məhv olundu.

Andrey Saxarov Qarabaş müharibəsi haqqında qeyd edirdi ki, “Qarabağ məsələsi Azərbaycan üçün ambitsiya, Qarabağ erməniləri üçün həyat və ya ölüm məsələsidir”.[51][134]

1994-cü il atəşkəsi

Əsas məqalə: Bişkek protokolu

Altı il gərgin döyüşlərdən sonra, hər iki tərəf atəşkəsə hazır idi. İnsan gücü yorulmuş Azərbaycan və erməni qüvvələrinin maneəsiz Bakıya yürüş planlarından xəbərdar olduğundan, ATƏT-in və ya Rusiyanın yeni atəşkəs təklifinə ümid bağlayırdı. Münaqişənin son döyüşləri Şaumyan yaxınlığında baş verdiyi dövrdə, 1994-cü ilin əvvəllərində Goranboy rayonunun Gülüstan kəndində, Azərbaycan və Ermənistan diplomatları atəşkəsin detalları həyata keçirmək üçün görüşmüşdü.[15]Mayın 5-də, Rusiyanın vasitəçiliyi ilə, bütün tərəflər hərbi əməliyyatlarının dayandırmağa razılaşdı və mayın 12-si saat 00:01-dan etibarən atəşkəs rejimi barədə “Bişkek protokolu” adlı sənəd imzalandı. Azərbaycanın müdafiə naziri Məmmədrəfi Məmmədov mayın 9-da, Ermənistanın müdafiə naziri Serj Sarkisyan mayın 10-da və Dağlıq Qarabağ qoşunlarının komandanı Samvel Babayan mayın 11-də sənədi imzaladılar.[135] Ara-sıra döyüşlər rayonunun bəzi yerlərində davam etsə də, bütün tərəflər atəşkəs şərtlərinə əməl etməyi bildirdi.[136]

KİV-lərin işıqlandırması

Çingiz Mustafayevin Bakıdakı Şəhidlər xiyabanında məzarı

Münaqişəndən qiymətli görüntülər hər iki tərəfin jurnalistlərini tərəfindən işıqlandırılırdı: Vardan Hovhannisyanın Müharibədə və sülhdə insanların hekayesi 2007-ci ildə Tribeka Film Festivalının ən yaxşı yeni sənədli kinorejissor üçün mükafat qazanmış, Çingiz Mustafayev, Salatın Əsgərova və Alı Mustafayev isə ölümündən sonra Azərbaycanın Milli Qəhrəmanıadına layiq görülmüşdür.

Cəbhə xəttində bir il sərf və sonra döyüşləri çəkən erməni-rus jurnalisti Dmitri Pisarenko qeyd edir ki, həm Ermənistan və Azərbaycan jurnalistləri öz hökumətlərinin rəsmi mövqeyini sədalanadırırdılar və “obyektivlik ideologiyaya görə qurban edilmişdir”. Ermənistan hərbi komandanlığı azərbaycanlıların hücumlarlarından sonra müsahibələr verirdilər və onlar ağır artilleriya hücumları başlanması üçün digər tərəfi tənqid edib, “kiçik saylı lakin fəxri ermənilərin” mübarizəsini vurğulayırdılar. Lakin Ermənistan qoşunları bu cür aktların haqq qazandıran qarşısını almaq üçün Dağlıq Qarabağ xaricində kəndlərin ələ keçmə zamanı danışmaqdan imtina edirdilər. Buna görə də, erməni jurnalistlər kifayət qədər yaradıcı ehtiyac hissini “erməni əks-hücumu” və ya “zəruri hərbi əməliyyat” kimi qeyd edirdilər.[137]

Bolqarıstan jurnalisti Tsvetana Paskaleva Çaykənd əməliyyatının işıqlandırması ilə tanınıb. Bəzi xarici jurnalistlər əvvəllər SSSRİ-nun Soyuq müharibəni uduzmasını vurğulayıb, tədricən etnik münaqişələrin dalğa ilə bataqlaşmış ölkə olan SSRİ-nin bürüdüyünü, onlardan da biri olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini olduğunu qeyd etmişdilər.[138]

Xarici jurnalistlər tez-tez münaqişənin dini amillərə müraciət etdiyini, məsələn, ermənilər əsasən xristian olduğunu və münaqişənin xaricində əhatə tez-tez təriqətlərinin təhrif olunduğunu qeyd edirdilər.[139]

Post-atəşkəs zorakılıq və vasitəçilik

İlham Əliyev, Serj Sarkisyan və Vladimir Putin, 2014-cü il 10 avqust

Bu gün Dağlıq Qarabağ münaqişəsi keçmiş Sovet İttifaqında, Gürcüstanın Abxaziya və Cənubi Osetiya, Moldovanın Dnestryanı separatçı bölgələri ilə yanaşı bir neçə dondurulmuş münaqişələrin biri olaraq qalır. Qarabağ qondarma hökumətinin yurisdiksiyası altında qalsa da, de fakto Dağlıq Qarabağ Respublikasının öz formalaşmayan ordusunu saxlayır.[140]

KİV-lərin məlumatında erməni və azərbaycanlıların dini qeyd olunsa da, dini aspektləri əlavə casus belli kimi əhəmiyyət qazanmamışdır və Qarabağ münaqişəsinin əsası ərazi məsələsi kimi qalıb.[141] 1995-ci ildən ATƏT-in Minsk Qrupununhəmsədrləri münaqişənin həlli üçün Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri ilə vasitəçilik edir. Çoxsaylı təkliflər hər iki tərəflər bir sıra güzəştlərin əsasında edilmişdir. Nəzərdə tutulan təkliflərdən biri, erməni qüvvələrinin Qarabağ ətrafındakı yeddi rayondan çəkilməsini, Azərbaycan Türkiyəyə Ermənistan vasitəsilə neft borusunun gəlirlərindən, o cümlədən bəzi iqtisadi aktivlərin bölüşməsidir.[142] Digər təkliflər də Azərbaycanın Qarabağa muxtariyyətinə tam müstəqillik verilməsinə ən yaxın geniş formada təmin edilməsidir. Ermənistana həm də regionda böyük iqtisadi layihələrin, o cümlədən Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri və Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xətti xaric edilməsi ilə təzyiq edilir.[142]

Ermənistan keçmiş prezidentin Levon Ter-Petrosyanın sözlərinə görə, Azərbaycana müəyyən Qarabağ əraziləri verərək, Qarabağ münaqişəsi 1997-ci ildə həll edilə bilərdi. Nəticədə sülh müqaviləsi bağlana bilərdi və Dağlıq Qarabağın statusu müəyyən olardı. Ter-Petrosyan qeyd edir ki, Qarabağ rəhbərliyi yanaşması maksimalistir və “onlar daha da çox şeyin əldə etməsini düşünürdülər”.[143][144] Lakin əksər muxtariyyət təklifləri ermənilər tərəfindən müzakirə obyekti deyil hesab edilib, və rədd edilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan da məsələ sakitləşmək imkanını imtina edib və müntəzəm hərbi əməliyyatlarının hələ də qüvvədə olduğunu qeyd edir.[145] 1998-ci il martın 30-da Robert Koçaryan prezident seçildi və münaqişənin həlli üçün müqavilə bağlama təkliflərini davam etdirmək cəhdlərini rədd etdi. 2001-ci ildə Köçəryan və Heydər Əliyev Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı tərəfindən maliyyələşdirilən sülh danışıqları üçün Ki Vest, Floridadagörüşdülər. Bir sıra Qərb diplomatları optimist atmosferi ifadə etsə də, ölkə əhalisini hazırlamaq üçün kompromislər uğursuz oldu və münaqişənin sülh yolu ilə həlli ümidinin qarşısını aldı.[146]

Döyüşlər nəticəsində təxminən bir milyon adama qaçqın və məcburi köçkün olmuşdur. Azərbaycanda yaşayan təxminən 400 000 erməni Ermənistana və ya Rusiyaya köçmüş və daha 30 000 insan Qarabağdan onlara qoşulmuşdur.[147] Qarabağı tərk edənlərin çoxu müharibədən sonra qayıtmışdı.[148] Təxminən 800,000 azərbaycanlı döyüşlərdə, həm də o cümlədən Ermənistan və Qarabağdan didərgin edilmişdir.[17] Qarabağda yaşayan müxtəlif etnik qrupları da Azərbaycan və İran hökumətləri tərəfindən inşa olunan qaçqın düşərgələrində yaşamağa məcbur edilmişdi.[149]

Dağlıq Qarabağ müharibəsi Azərbaycanda anti-erməni[150][151][152], Ermənistanda anti-azərbaycanlı münasibətinin yaranmasına səbəb olmuşdur.[153] Ermənistan Azərbaycanı 1998-ci ildən başlanılan və 2005-ci ilin dekabrında tamamlanması iddia edilən Cuğa nekropolunda xaç daşların məhv edilməsində suçlayır.[154]Azərbaycan regionda Ermənistanın nəzarətini İkinci dünya müharibəsi zamanı Sovet İttifaqının nasist işğalına bənzədib.[155]

Azərbaycana dəyən maddi ziyan[

İşğal nəticəsində Azərbaycana aid cəmi uzunluğu 25 min km olan avtomobil yolu, yenə cəmi uzunluğu 3984 m olan 160 körpü, 14,5 min km uzunluğunda elektrik xətti, 2500 elektrik trafosu, 2 min km qaz boru xətti, 160 su deposu, 34-dən çox qaz dağıtım stansiyası erməni işğalçılar tərəfindən dağıdılmışdır.[156]

İşgal edilmiş bölgələrdə cəmi 140 min şagirdin oxuduğu olan 600 məktəb, 53 min şagirdin təhsil adlığı 65 peşə məktəbi, 2 yüksək öğrənim qurumu məhv edilib.[157]700 səhiyyə ocağı, bu bağlamda 800 nəfərlik xəstəxana, poliklinikalar, doğum evləri, aptek binaları, təcili yardım xəstəxanaları dağıtılmıştır. Səhiyyə xidmətinə dəyən ümumi iqtisadi ziyan 1,2 milyard dollara yaxındır.[158]

Azərbaycana aid 903 dövlət qeydiyyatında olan, 1500 Dövlət qeydiyyatında olmayan tarix və mədəniyyət abidələri, minlərcə əsərin qorunduğu 26 müzey, 8 rəsm sərgisi, 4,6 milyon kitab və əlyazma saxlanan 927 kitabxana, 85 incəsənət məktəbi, 20 mədəniyyət sarayı, 4 dövlət teatrı ermənilər tərəfindən işgal edilib.[159]Müharibə nəticəsində Azərbaycan Respublikası milyardlarla dollar məbləğində ziyana məruz qalıb.[160] Ziyanın məbləği müxtəlif mənbələrdə fərqli göstərilir.[161][162][163][164]

Mövcud vəziyyət

Əsas məqalələr: Madrid prinsipləri və Praqa prosesi

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrininhərbçiləri Moskvada İkinci Dünya müharibəsində Qələbənin 70-ci ildönümünə həsr olunan paradda

Müharibənin sonundan etibarən, bir sıra təşkilatlar münaqişəsi ilə bağlı qətnamələr qəbul etmişlər. 2005-ci il yanvarın 25-də AŞPA-nın qış hissəvi-sessiyasında “ATƏT-in Minsk Konfransının məşğul olduğu Dağlıq Qarabağ bölgəsi üzərində münaqişə” adlı 1416 (2005) saylı Qətnamə və 1690 (2005) saylı Tövsiyə qəbul olunmuşdur.[165] Assambleya bir üzv dövlət tərəfindən xarici ərazinin işğalının həmin dövlətin Avropa Şurasının üzvü kimi öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərin ciddi şəkildə pozulması demək olduğunu xatırlatmış və münaqişə ərazisindən köçkün düşmüş şəxslərin öz evlərinə təhlükəsiz və ləyaqətlə qayıtması hüququnu bir daha təsdiq etmişdir.[166] 14 mart 2008-ci il tarixində BMT Baş Məclisi özünün 62-ci sessiyasında Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində vəziyyətə dair A/RES/62/244 saylı qətnamə qəbul etdi.[167] Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ bölgəsi və ətrafındakı silahlı münaqişənin beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhlükə törətdiyindən ciddi narahatlıq keçirən BMT Baş Məclisi Azərbaycan Respublikasının suverenliyini və beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığına güclü dəstəyini bir daha təsdiq edərək, bütün erməni qoşunlarının Azərbaycan Respublikasının bütün işğal olunmuş ərazilərindən dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb etdi.[168] İslam Konfransı Təşkilatının 2008-ci il martın 13-14-də Seneqalın Dakar şəhərində keçirilmiş 11-ci Zirvə konfransında, eləcə də 2009-cu il mayın 23-25-də Suriyanın Dəməşq şəhərində keçirilmiş İƏT xarici işlər nazirlərinin 36-cı konfransı Azərbaycanın maraqlarına tam uyğun olan qətnamələr qəbul etmiş, qəbul edilən sənədlərdə üzv dövlətlər bir daha erməni təcavüzünü qətiyyətlə pisləmiş, Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş ərazilərdən dərhal və qeyd – şərtsiz çıxarılmasını tələb etmişlər.[169] Buna cavab olaraq, Ermənistan rəhbərliyi Azərbaycanı “böyük beynəlxalq dəstək qazanmaq üçün İslamı istifadə etməsində” ittiham etmişdi.[170]

2008-ci ildə “Moscow Defense Brief” jurnalı qeyd edir ki, Azərbaycan müdafiə xərclərinin sürətli artımı — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yenidən silahlanması — hərbi balans artıq Azərbaycanın xeyrinə dəyişib.[80] 2016-cı ildə Eurasianet.org saytının analitiki Coşua Kuçera Pentaqonun yardım proqramlarının regionda uyğun balansı Azərbaycanın xeyrinə pozduğunu vurğulayır:

" Düzdür, Azərbaycanın aldığı 20 milyon dollar region miqyasında kiçik görünür. Məsələn, Qırğızıstana həmin müddət ərzində eyni proqramlar çərçivəsində 118 milyon dollar ayrılıb. Amma Dövlət Departamenti son 10 ildə Ermənistanla Azərbaycana oxşar yardımı ciddi azaldır, ildə 2-4 milyon dollara salıb və təxminən eyniləşdirib.[171] "

Toqquşmalar

Əsas məqalə: Aprel döyüşləri

Dördgünlük müharibədə ermənilərinTərtər rayonuna atdığı mərmininqəlpəsi

Erkən 2008-ci ildə Ermənistan və Azərbaycan arasında gərginlik artdı. Diplomatik xəttində, Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın lazım olsa ərazi bütövlüyünü hərbi yolla almaq açıqlamalarını qeyd edirdi; eyni vaxtda, təmas xətti boyunca atəş insidentlərin sayı artırdı.[172] 2008-ci ilin mart ayında Ermənistan silahlı qüvvələri Tərtərdə hərbi təxribat törətmişdir. Hər iki tərəf döyüşün başlanmasına bir-birini ittiham etmişdi. Bundan əlavə, atışmalarda əvvəlki qarşıdurmalarda snayper və ya pulemyot atəşdən fərqli olaraq, ağır artilleriyadan istifadə olunmuşdu.[173] 18-19 iyun 2010-cu ildə toqquşmalar Çaylıyaxınlığında da baş vermişdir.

Gərginlik yenidən 12 noyabr 2014-cü il 13:45 radələrində Ağdam rayonunun Kəngərli kəndi yaxınlığında Azərbaycan silahlı qüvvələri və Ermənistan silahlı qüvvələri arasında baş vermiş hadisədən sonra qızışdı. Nəticədə Azərbaycan Silahlı qüvvələrində müddətdən artıq hərbi xidmət keçən komandiri İlkin Muradov helikopterlərdən birini İQLA daşınan zenit-raket kompleksi vasitəsi ilə məhv etdi.

Bölgədə gərginlik 2016-cı il aprelin 1-dən 2-nə keçən gecədən başlayaraq Azərbaycan və Ermənistan silahlı qüvvələri arasında baş vermiş “Dördgünlük müharibə” adlandırılan hərbi münaqişədən sonra daha da artdı. Döyüşlər Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin qələbəsi ilə nəticələnmiş, Tərtər rayonunun Talış kəndi ətrafındakı yüksəkliklər və Seysulan kəndi, Cəbrayıl rayonunun Lələ təpə yüksəkliyi və Cocuq Mərcanlı, Goranboy rayonunun Gülüstan kəndi və Tərtər rayonununMadaqiz kəndi istiqamətində yollar düşməndən azad olunmuşdur.[174]

Qayda pozuntuları

SSRİ-nin dağılmasından sonra çıxan dövlətlər dərhal döyüşlərdə olsalar da, ancaq 1993-cü ilin ortalarında Ermənistan və Azərbaycan Cenevrə konvensiyalarıbeynəlxalq hüquq müqavilələrini imzaladılar. Hər üç hökumət (qondarma Dağlıq Qarabağ da daxil olmaqla) müntəzəm vəhşiliklər törətməkdə digər tərəfdləri ittiham edirdi, və insan hüquqları təşkilatları və KİV-lər tərəfindən dəfələrlə təsdiq olunmuşdur. Məsələn, Xocalı soyqırımı — həm “Human Rights Watch” və “Memorial” tərəfindən, Marağa qətliamı — Britaniya təşkilatı “Christian Solidarity International” və 1992-ci ildə Böyük Britaniya Lordlar palatasının vitse-spikeri Karolayn Kokstərəfindən təsdiqlənmişdir.[175]

Beynəlxalq qanunların olmaması hər iki tərəfdən müharibə cinayətlərin törəməsinə imkan verirdi. Ölüsoyanlıq və maradyorluq (qulaqlar kimi bədən hissələri, cəbhədən müharibə suvenirləri kimi gətirilirdi) qeyd olunurdu və hətta əsgərlər arasında lovğalanmağa gətirib çıxarırdı.[20] Müntəzəm mülki vətəndaşlar tərəfindən deyil forma alan başqa bir təcrübə — ermənilər və azərbaycanlılar arasında məhbusların dəyişdirməsi idi. Bir çox hallarda, ailə üzvləri, əsgər və ya ön cəbhədə xidmət edən döyüşçülərin əlaqəsi itəndə, onlar şəxsən döyüş cəbhəsində əsgərləri girov götürüb, evlərinin sərhədində saxlayıb, məhbusları dəyişdirirdilər. New York Times jurnalisti Yoav Karni qeyd edir ki, bu təcrübə “insanların torpaqları işğalı etməsi qədər köhnədir”.[176]

Müharibə başa çatdıqdan sonra, hər iki tərəf əks tərəfi insanları əsir götürməkdə ittiham edirdi; Azərbaycan iddia edirdi ki, Ermənistan 5000 azərbaycanlını məhbus saxlayır, ermənilər isə Azərbaycanı 600 nəfəri məhbus saxlamaqda ittiham edirdi. Qeyri-kommersiya qrupu “Helsinki Initiative 92”, müharibədən sonra Şuşa və Xankəndində iki həbsxanaları tədqiq etsə də, heç bir müharibə məhbusunun olmadığını qeyd etmişdi. Oxşar istintaq Azərbaycanda eyni nəticəni vermişdi.[10]

 

Qalereya

 

  • Azərbaycan əsgərləri döyüşdən sonra

  • Qarabağ müharibəsində Azərbaycan əsgərləri

  • Qarabağ müharibəsində dağılmış evin xarabalıqları, 1992-1993-cü illər

  • Qarabağ müharibəsində Azərbaycan qaçqınları, 1992-ci il.

  • Qarabağ müharibəsində Azərbaycan qaçqınları, 1992-ci il.

  • Azərbaycan qaçqınları, 1992-1993-cü illər

  • Ağdamda Xocalı soyqırımının qurbanları üçün şaxsey-vaxsey, 1992-ci il.

  • Tərtərdə Azərbaycan qaçqınları, 1994-ci il.

  • Həlak olunmuş Azərbaycan əsgərinin cənazəsi, 1992-ci il.

 

İstinadlar

  1. Jump up↑ Rasizade, Alec (18 January 2011). “Azerbaijan’s Chances in the Karabakh Conflict“. Harvard International Review. “The victorious Armenian side is quite content with the status quo in Karabakh where it had achieved all strategic goals prior to the 1994 armistice.”
  2. Jump up↑ Rieff, David (1997). “Case Study in Ethnic Strife”. Council on Foreign Relations. “The Dashnaks, of course, are the ones who did the heavy lifting on the ground. Their men, including a substantial number of volunteers from the diaspora, did a great deal of the fighting and dying before the cease-fire.”
  3. ↑ Jump up to:3,03,1 Taarnby 2008, səh.: 6.
  4. ↑ Jump up to:4,04,14,24,3 Chorbajian, Levon (1994). The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books, 13–18. ISBN 1-85649-288-5. Unless otherwise stated, the statistics cited by the authors is from data compiled by the London-based International Institute for Strategic Studies in its annual The Military Balance, published in 1993. The 20,000 figure of the Republic of Nagorno-Karabakh included 8,000 volunteers from Armenia itself; Armenia’s military in the report was exclusively made up of members in the army; Azerbaijan’s statistics referred to 38,000 members in its army and 1,600 in its air force. Reference to these statistics can be found on pages 68–69 and 71–73 of the report.
  5. Jump up↑ (1997) Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis. Washington, D.C.: M. E. Sharpe, 616. ISBN 9781563246371. “It is also revealed that a new force of 200 armed members of the Grey Wolves organization has been dispatched from Turkey in preparation for a new Azeri offensive and to train units of the Azeri army.”
  6. ↑ Jump up to:6,06,16,26,3 (rus.) Melik-Shahnazarov, Arsen. Нагорный Карабах: факты против лжи.
  7. ↑ Jump up to:7,07,17,2 de Waal 2003, səh.: 285.
  8. Jump up↑ Quoted in Bertsch, Gary (1999). Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. London: Routledge, 297. ISBN 0-415-92273-9.
  9. Jump up↑ “Winds of Change in Nagorno Karabakh .” Euronews. 28 November 2009.
  10. ↑ Jump up to:10,010,110,210,3 Ohanyan, Karine; Zarema Velikhanova (12 May 2004). “Investigation: Karabakh: Missing in Action – Alive or Dead?”. Institute for War and Peace Reporting. Arxivləşdirilib: [1] saytından 3 November 2010 tarixində.
  11. Jump up↑ Uppsala Conflict Data Program, Republic of Nagorno-Karabakh – civilians, viewed 2013-05-03
  12. ↑ Jump up to:12,012,1 “Gefährliche Töne im “Frozen War”.” Wiener Zeitung. 2 January 2013.
  13. Jump up↑ Rieff, David (June 1997). “Without Rules or Pity” Nəşr edən: Council on Foreign Relations76(2). İstifadə tarixi: 22 avqust 2016.
  14. Jump up↑ Lieberman, Benjamin (2006). Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. Chicago: Ivan R. Dee, 284–292. ISBN 1-56663-646-9.
  15. ↑ Jump up to:15,0015,0115,0215,0315,0415,0515,0615,0715,0815,0915,1015,1115,1215,13 Croissant, Michael P. (1998). The hddshnia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. ISBN 0-275-96241-5.
  16. Jump up↑ De Waal. Black Garden, p. 286.
  17. ↑ Jump up to:17,017,1 The Central Intelligence Agency. “The CIA World Factbook: Transnational Issues in Country Profile of Azerbaijan”. İstifadə tarixi: 22 avqust 2016.
  18. Jump up↑ “Qarabağ müharibəsində nə qədər şəhid vermişik? – Foto”. oxu.az. İstifadə tarixi: 4 iyun 2018.
  19. ↑ Jump up to:19,019,119,2 “Qarabağ müharibəsində ən çox hansı rayon itki verib?”. musavat.com. İstifadə tarixi: 4 iyun 2018.
  20. ↑ Jump up to:20,0020,0120,0220,0320,0420,0520,0620,0720,0820,0920,1020,1120,12 De Waal, Thomas (2003). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. ISBN 0-8147-1945-7.
  21. Jump up↑ Ministry of Foreign Affairs of the ROA. Circular by colonel D. I. Shuttleworth of the British CommandArxiv surəti 7 may 2006 tarixindən Wayback Machine saytında. Republic of Armenia Archives, File No. 9. Retrieved 2 March 2007.
  22. Jump up↑ Walker, Christopher J. (1990). Armenia: The Survival of a Nation, revised second, New York: St. Martin’s Press. ISBN 978-0-312-04230-1.
  23. Jump up↑ Hovannisian, Richard G. (1996), The Republic of Armenia: Vol. III: From London to Sèvres, February–August 1920. Berkeley: University of California Press, p. 152.
  24. ↑ Jump up to:24,024,1 Karagiannis, Emmanuel (2002). Energy and Security in the Caucasus. London: RoutledgeCurzon, 36, 40. ISBN 0-7007-1481-2.
  25. Jump up↑ Mutafian, Claude (1994). “Karabagh in the Twentieth Century” in The Caucasian Knot: The History and Geo-Politics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books, p. 136.
  26. Jump up↑ de Vaal 2003, səh.: 130.
  27. Jump up↑ Bradshaw, Michael J (2004). Contemporary World Regional Geography: Global Connections, Local Voices. New York: Mcgraw-Hill, 164. ISBN 0-07-254975-0.
  28. Jump up↑ Yamskov, A. N. “Ethnic Conflict in the Transcausasus: The Case of Nagorno-Karabakh.” Theory and Society, Vol. 20, No. 5, Special Issue on Ethnic Conflict in the Soviet Union October 1991, p. 659. Retrieved 13 February 2007.
  29. Jump up↑ Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus (New York: New York University Press, 2007), pp 153-154
  30. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 130.
  31. Jump up↑ Weisbrode, Kenneth (2001). Central Eurasia – Prize or Quicksand?: Contending Views of Instability in Karabakh, Ferghana and Afghanistan. Oxford: Oxford University Press, 27. ISBN 0-19-851070-5.
  32. Jump up↑ Libaridian, Gerard (1988). The Karabagh file: documents and facts on the region of Mountainous Karabagh, 1918-1988. New York: Zoryan Institute for Contemporary Armenian Research & Documentation, 150. ISBN 0-916431-26-6.
  33. Jump up↑ Nadein-Raevski, V. “The Azerbaijani Armenian Conflict” in Ethnicity and Conflict in a Post-Communist World. Rupesinghe, K., King, P., Vorkunova, O. (eds.) New York: St. Martin’s Press, 1992, p. 118.
  34. Jump up↑ Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus (New York: New York University Press, 2007), pp. 154
  35. Jump up↑ Gilbert, Martin (2001). A History of the Twentieth Century: The Concise Edition of the Acclaimed World History. New York: Harper Collins, 594. ISBN 0-06-050594-X.
  36. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 10.
  37. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 289.
  38. Jump up↑ Brown, Archie (1996). The Gorbachev Factor. Oxford: Oxford University Press, 262. ISBN 0-19-288052-7.
  39. Jump up↑ (rus.) Anon. “Кто на стыке интересов? США, Россия и новая реальность на границе с Ираном” (Who is at the turn of interests? US, Russia and new reality on the border with IranArxiv surəti 24 noyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında). Regnum. 4 April 2006.
  40. Jump up↑ Lobell, Steven E. (2004). Ethnic Conflict and International Politics: Explaining Diffusion and Escalation. New York: Palgrave MacMillan, 58. ISBN 1-4039-6356-8.
  41. ↑ Jump up to:41,041,1 Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. London: Routledge, 2001. ISBN 0-7007-1162-7.
  42. ↑ Jump up to:42,042,1 Rost, Yuri (1990). The Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan. New York: St. Martin’s Press, 17. ISBN 0-312-04611-1.
  43. ↑ Jump up to:43,043,143,243,3 Kaufman, Stuart (2001). Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs, 49–66. ISBN 0-8014-8736-6.
  44. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 30.
  45. Jump up↑ “Haqqını halal elə, hocam!”. www.azadliq.info. Arxivləşdirilib: [2] saytından 21 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 21 avqust 2016.
  46. Jump up↑ It has been argued that very little is known about these incidents because they were allegedly suppressed by authorities: see De Waal, Black Garden, pp. 18–19.
  47. Jump up↑ Remnick, David. “Hate Runs High in Soviet Union’s Most Explosive Ethnic Feud.” The Washington Post. 6 September 1989.
  48. ↑ Jump up to:48,048,1 “«Sumqayıt hadisələri»ndən 25 il ötür”. www.azadliq.org. Arxivləşdirilib: [3]saytından 22 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 22 avqust 2016.
  49. Jump up↑ Hovannisian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919, Vol. I. Berkeley: University of California Press, 91. ISBN 0-520-01984-9.
  50. ↑ Jump up to:50,0050,0150,0250,0350,0450,0550,0650,0750,0850,0950,10 Melkonian, Markar (2005). My Brother’s Road. New York: I.B. Tauris. ISBN 1-85043-635-5.
  51. ↑ Jump up to:51,051,1 Chorbajian, Levon (2001). The Making of Nagorno-Karabagh: From Secession to Republic. New York: Palgrave MacMillan, 1, 161, 213. ISBN 0-333-77340-3.
  52. ↑ Jump up to:52,052,152,2 Svante E. Cornell. “The Nagorno-Karabakh Conflict.” Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999.
  53. Jump up↑ “Letter dated December 23, 2009 from the Permanent Representative of Azerbaijan to the United Nations addressed to the Secretary-General”. United Nations. Arxivləşdirilib: [4]saytından 6 June 2011 tarixində. İstifadə tarixi: 4 December 2010.
  54. Jump up↑ (rus.)Pogroms in Armenia: Opinions, Conjecture and Facts. Interview with Head of the Armenian Committee for National Security Husik Harutyunyan. Ekspress-Khronika. No. 16. 16 April 1991. Retrieved 1 August 2008.
  55. Jump up↑ Hofheinz, Paul (5 December 1988). “Nationalities People Power, Soviet Style”. Time. İstifadə tarixi: 2 May 2006.
  56. Jump up↑ Hofheinz, Paul (23 October 1989). “On the Edge of Civil War”. Time. İstifadə tarixi: 13 March 2006.
  57. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 62.
  58. Jump up↑ A Conditional Coexistence:Yezidi in Armenia
  59. Jump up↑ Valiyev, Anar. “Reviving a Forgotten Threat: The PKK in Nagorno-Karabakh”. www.jamestown.org. Arxivləşdirilib: [5] saytından 21 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 21 avqust 2016.
  60. ↑ Jump up to:60,060,1 Altstadt, Audrey L. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Stanford: Hoover Institution Press, 1992, p. 215.
  61. Jump up↑ Smolowe, Jill (29 January 1990). “The Killing Zone”. TIME Magazine. İstifadə tarixi: 25 February 2006.
  62. Jump up↑ Abu-Hamad, Aziz, et al. Playing the “Communal Card”: Communal Violence and Human RightsHuman Rights Watch.
  63. ↑ Jump up to:63,063,1 Cullen, Robert. “A Reporter at Large, Roots.” The New Yorker. 15 April 1991.
  64. ↑ Jump up to:64,064,164,264,364,4 (ru)Vlasts. 20 August 1990. http://www.kommersant.ru/doc-rss.aspx?DocsID=266481.
  65. Jump up↑ “Çaykəndin azad olunması hekayəsi”. news.xezerinfo.az. Arxivləşdirilib: [6] saytından 21 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 21 avqust 2016.
  66. Jump up↑ “Zheleznovodsk Declaration”. 23 September 1991. İstifadə tarixi: 22 April 2010.
  67. ↑ Jump up to:67,067,1 “SON 16 İLDƏ İLK DƏFƏ: AZƏRBAYCAN və ERMƏNİSTANIN DÖVLƏT BAŞÇILARI BİRGƏ QARABAĞ SƏNƏDİ İMZALADILAR”. mediaforum.az. Arxivləşdirilib: [7] saytından 16 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 16 avqust 2016.
  68. Jump up↑ (1998) Stopping Wars and Making Peace: Studies in International Intervention. Leiden, The Netherlands: Martinus Nijhoff Publishers, 54. ISBN 978-90-04-17855-7. 22 April 2010 tarixində istifadə olunub.
  69. Jump up↑ (2005) GENOSID……ECOCID. Bakı: «Adiloğlu» nəşriyyatı, 544.
  70. ↑ Jump up to:70,070,170,2 (rus.) “Доклад правозащитного центра «Мемориал» о массовых нарушениях прав человека, связанных с занятием населенного пункта Ходжалы в ночь с 25 на 26 февраля 1992 г. вооружёнными формированиями.” Memorial.
  71. Jump up↑ Dmitrii Faydengold (30 December 1991). (ru)Kommersant. http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=e9d62166-98ec-4359-8810-caf7d38148d9&docsid=2213.
  72. Jump up↑ Petrosian, David. “What Are the Reasons for Armenians’ Success in the Military Phase of the Karabakh Conflict?” Noyan Tapan Highlights. 1 June 2000.
  73. ↑ Jump up to:73,073,1 Carney, James (13 April 1992). “Former Soviet Union Carnage in Karabakh”. Time. İstifadə tarixi: 13 April 2006.
  74. ↑ Jump up to:74,074,1 de Waal 2003, səh.: 199.
  75. Jump up↑ Smith, Hedrick (1991). The New Russians. New York: Harper Perennial, 344–345. ISBN 0-380-71651-8.
  76. Jump up↑ “Policy Archive”. İstifadə tarixi: 10 February 2011.
  77. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 208.
  78. Jump up↑ Gurdelik, Rasit (30 January 1994). “Azerbaijanis Rebuild Army with Foreign Help”. The Seattle Times. p. A3. İstifadə tarixi: 10 January 2011.
  79. ↑ Jump up to:79,0079,0179,0279,0379,0479,0579,0679,0779,0879,0979,1079,11 “На кавказских фронтах – ситуация патовая. Пока…”. nvo.ng.ru. İstifadə tarixi: 4 iyun 2018.
  80. ↑ Jump up to:80,080,180,280,3 Barabanov, Mikhail. “Nagorno-Karabakh: Shift in the Military Balance” Nəşr edən: Centre for Analysis of Strategies and Technologies. Moscow Defense Brief (2/2008). İstifadə tarixi: 27 May 2009.
  81. ↑ Jump up to:81,081,1 Curtis, Glenn E. (1995). Armenia, Azerbaijan and Georgia Country Studies. Washington D.C.: Federal Research Division Library of Congress. ISBN 0-8444-0848-4.
  82. Jump up↑ “Hekmatyar sending troops to Azerbaijan”. Revolutionary Association of the Women of Afghanistan. 23 May 1994. İstifadə tarixi: 23 July 2013.
  83. ↑ Jump up to:83,083,183,283,3 (2011) Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən.. Bakı: Elm və təhsil, 288. ISBN 978-9952-8142-7-9. 25 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. 25 avqust 2016 tarixində istifadə olunub.
  84. Jump up↑ “Ermənilərin Şuşada içərisində qadın və uşaqlar olan vertolyotu vurmasından 23 il ötür” (az). az.apa.az. 28 Yanvar 2015. İstifadə tarixi: 2015-01-28.
  85. Jump up↑ Gokay, Bulent (2003). The Politics of Caspian Oil. New York: Palgrave MacMillan, 189–190. ISBN 0-333-73973-6.
  86. ↑ Jump up to:86,086,1 Walker J. Christopher (1996) The Armenian presence in mountainous Karabakh. In Wright F. R. John, Goldenberg Suzanne and Schofield Richard (eds.) Transcaucasian boundaries. London: UCL Press, pp. 89-111
  87. Jump up↑ Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20
  88. Jump up↑ The HRW report quotes the testimony of an Azerbaijani woman: “According to A.H., an Azerbaijani woman interviewed by Helsinki Watch in Baku, “After Armenians seized Malybeyli, they made an ultimatum to Khojaly… and that Khojaly people had better leave with white flag. Alif Gajiev [the head of the militia in Khojaly] told us this on 15 February, but this didn’t frighten me or other people. We never believed they could occupy Khojaly””Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20
  89. ↑ Jump up to:89,089,1 Melkonian. My Brother’s Road, p. 213.
  90. Jump up↑ Libaridian, Gerard. “An Armenian perspective on Khojali”. OpenDemocracy. Arxivləşdirilib: [8]saytından 21 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 21 avqust 2016.
  91. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 171.
  92. ↑ Jump up to:92,092,192,292,3 “Letter from the Charge d’affaires a.i. of the Permanent Mission of Azerbaijan to the United Nations Office”. Unhchr.ch. Arxivləşdirilib: [9] saytından 17 February 2012 tarixində. İstifadə tarixi: 31 May 2012.
  93. Jump up↑ Quinn-Judge, Paul (3 March 1992). “Armenians killed 1000, Azeris charge.”. Boston Globe. Arxivləşdirilib: [10] saytından 8 February 2007 tarixində. İstifadə tarixi: 2 March 2007.
  94. Jump up↑ Denber Rachel. Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno-Karabakh. New York: Helsinki Watch, September 1992, pp. 19–21. ISBN 1-56432-081-2.
  95. Jump up↑ 7.Bədəlov, Ə. Ayaz Mütəllibovun adı çəkiləndə insanın yadına Xocalı faciəsi düşür: [Milli Məclisin deputatı Səyyad Aranla müsahibə] /Ə.Bədəlov //Azərbaycan.- 2002.- 7 mart.- S.5.
  96. Jump up↑ (ru)Kommersant. 6 April 1992. http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=8ee300c2-1d04-4f51-b932-9a580cb38550&docsid=4073.
  97. Jump up↑ Rubin, Barry (2001). Turkey in World Politics: An Emerging Multiregional Power. Boulder, Co: Lynne Rienner, 175. ISBN 1-55587-954-3.
  98. ↑ Jump up to:98,098,198,2 Khatchig Mouradian. “Terror in Karabakh: Chechen Warlord Shamil Basayev’s Tenure in AzerbaijanArxiv surəti 15 avqust 2011 tarixindən Wayback Machine saytında.” The Armenian Weekly.
  99. Jump up↑ Yossef Bodansky (2008). Chechen Jihad: Al Qaeda’s Training Ground and the Next Wave of Terror, reprint, HarperCollins, 36. ISBN 0-06-142977-5. 16 avqust 2016 tarixində istifadə olunub.
  100. Jump up↑ Bertsch, Gary (1999). Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. London: Routledge, 167–171, 172–173, 297. ISBN 0-415-92273-9.
  101. Jump up↑ Brown, Michael E. (1996). The International Dimensions of Internal Conflict. Cambridge: MIT Press, 125. ISBN 0-262-52209-8.
  102. Jump up↑ Notholt, Stuart (2008). Fields of Fire: An Atlas of Ethnic Conflict. Troubador Publishing Ltd, 7.17. ISBN 1-906510-47-4.
  103. Jump up↑ Goldberg, Carey (14 June 1992). “Azerbaijan Troops Launch Karabakh Offensive Conflict”. Los Angeles Times. İstifadə tarixi: 17 February 2007.
  104. Jump up↑ (rus.) Zhirokhov, M. A. “Авиация в Нагорном КарабахеArxiv surəti 28 aprel 2010 tarixindən Wayback Machine saytında.”
  105. Jump up↑ Dr. Mahmood Vaezi. Vice-President of the Center for Strategic Research and Head of Foreign Policy Research. “Mediation in the Karabakh Dispute”. Center for Strategic Research. İstifadə tarixi: 6 May 2010.
  106. Jump up↑ Jean-Christophe Peuch (25 July 2001). “Caucasus: Iran Offers To Mediate In Nagorno-Karabakh Dispute”. RFE/RL. İstifadə tarixi: 6 May 2010.
  107. Jump up↑ “[An important document on Karabakh or one of no significance?]” (ru). Vremya Novostei. 11 June 2008. Arxivləşdirilib: [11] saytından 29 May 2010 tarixində. İstifadə tarixi: May 2010.
  108. Jump up↑ Freire, Maria Raquel (2003). Conflict and Security in the Former Soviet Union: The Role of the OSCE. Burlington, VT: Ashgate. ISBN 0-7546-3526-0.
  109. Jump up↑ de Waal 2003, pp. 196-197.
  110. Jump up↑ Dahlburg, John-Thor (24 August 1992). “Azerbaijan Accused of Bombing Civilians”. Chicago Sun-Times. Kocharyan’s assertion in regard to the former allegation was confirmed by the testimonies given by Russian and Ukrainian pilots, hired to fly in the Azerbaijani air force, after being shot down by Armenian forces near Stepanakert. The pilots claimed that their Azerbaijani commanders outlined the air strikes to explicitly target civilian rather than military targets, thereby instowing panic upon the city’s populace:  (rus.)Русские наемники воевавшие в Карабахе. Documentary produced and broadcast by REN TV.
  111. ↑ Jump up to:111,0111,1111,2 Chrysanthopolous, Leonidas T. (2002). Caucasus Chronicles: Nation-building and Diplomacy in Armenia, 1993–1994. Princeton: Gomidas Institute. ISBN 1-884630-05-7.
  112. Jump up↑ Brown, Roland Elliott. “Strange Triangle: Iran, Armenia, and Azerbaijan”. en.iranwire.com. Arxivləşdirilib: [12] saytından 20 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 20 avqust 2016.
  113. Jump up↑ Sammakia, Nejla (23 December 1992). “Winter Brings Misery to Azerbaijani Refugees”. San Francisco Chronicle. Arxivləşdirilib: [13]saytından 11 August 2006 tarixində. İstifadə tarixi: 8 August 2006.
  114. Jump up↑ Bourdreaux, Richard (5 January 1993). “Despite Appeals, Karabakh Battles Rage”. The Los Angeles Times. İstifadə tarixi: 8 February 2007.
  115. Jump up↑ “Armenians Rally to Protest Leader”. The Los Angeles Times. 6 February 1993.
  116. ↑ Jump up to:116,0116,1 (2012) KƏLBƏCƏR BATALYONU VƏ ƏFSANƏVĠ ALAY. Azərnəşr, 164. 20 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. 20 avqust 2016 tarixində istifadə olunub.
  117. ↑ Jump up to:117,0117,1 United Nations Security Council Resolution 822 passed on 30 April 1993Arxiv surəti 8 iyul 2006 tarixindən Wayback Machinesaytında A total of four UNSC resolutions were passed in regards to the conflict.
  118. Jump up↑ HRW 1994, səh.: 14.
  119. ↑ Jump up to:119,0119,1119,2119,3 “Prezidentin səlahiyyətləri Heydər Əliyevə keçdi”. sputnik.az. Arxivləşdirilib: [14] saytından 20 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 20 avqust 2016.
  120. Jump up↑ “Rebel troops push toward Azeri capital.” Toronto Star. 21 June 1993, p. A12.
  121. Jump up↑ Laura Baghdasaryan and Arif Yunusov. “Война, социальные изменения и синдромы ‘ни войны, ни мира’ в азербайджанском и армянском обществах” (ru). Conciliation Resources. “в 1993 году президент Гейдар Алиев расформировал 33 добровольческих батальона, состоявших в основном из сторонников оппозиции. Это стало во многом причиной кризиса на фронте и последовавшего захвата армянами семи районов вокруг Нагорного Карабаха.”
  122. Jump up↑ Karimli, Karim. “AGHDAM IS KARABAKH’S HEART”. www.visions.az. Arxivləşdirilib: [15]saytından 17 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 17 avqust 2016.
  123. Jump up↑ Jones, Dorian. “Turkey-Russia Antagonism Playing Out in Karabakh”. www.eurasianet.org. Arxivləşdirilib: [16] saytından 17 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 17 avqust 2016.
  124. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 316.
  125. ↑ Jump up to:125,0125,1125,2 Loiko, Sergei L (19 July 1993). “Ex-Soviet ‘Top Guns’ Shot Down, Face Possible Death as Mercenaries”. Los Angeles Times.
  126. Jump up↑ Melik-Shakhnazaryan, Hrant (26 October 2012). “Небо над Арцахом надежно прикрыто”. Voskanapat.
  127. Jump up↑ Under the protocols of the Tashkent Agreement signed in Uzbekistan in May 1992, the former Soviet republics were allocated a certain number of tanks, armored vehicles and combat aircraft. The agreement allowed Armenia and Azerbaijan to have a total of 100 aircraft. The Armenian Air Force currently possesses a fleet of 12 Mil Mi-24s gunships, 9 Mil Mi-2s and 13 Mil Mi-8s transport helicopters. Azerbaijan’s air force has a near-similar fleet of 15 Mil Mi-24s, 7 Mil Mi-2, 15 Mil Mi-6and 13 Mil Mi-8 utility helicopters.
  128. Jump up↑ Air War over Nagorniy-Kharabakh, 1988–1994Arxiv surəti 9 oktyabr 2014 tarixindən Wayback Machine saytında. Air Combat Information Group.
  129. ↑ Jump up to:129,0129,1129,2 (rus.) Zhirokhov, Mikhail A. “Авиация в Нагорном КарабахеArxiv surəti28 aprel 2010 tarixindən Wayback Machinesaytında.” Artofwar.ru.
  130. Jump up↑ Cooley, John K. (2002). Unholy Wars: Afghanistan, America and International Terrorism. London: Pluto Press, 150–151. ISBN 0-7453-1917-3.
  131. Jump up↑ HRW 1994, səh.: 121.
  132. Jump up↑ HRW 1994, pp. 122-123.
  133. Jump up↑ De Waal, Thomas. The Caucasus. An Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2010, p. 123.
  134. Jump up↑ Specter, Michael (15 July 1994). “Armenians Suffer Painfully in War, But With Pride and Determination”. New York Times. İstifadə tarixi: 7 January 2007.
  135. Jump up↑ “Atəşkəsin 21-ci ili tamam oldu – Cəbhədə kim daha çox itki verir?”. tr.shafaghna.com. Arxivləşdirilib: [17] saytından 15 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 15 avqust 2016.
  136. Jump up↑ Bell, Christine (2005). Peace Agreements and Human Rights. Oxford: Oxford University Press, 326. ISBN 0-19-927096-1.
  137. Jump up↑ (rus.) “Журналисты на войне в Карабахе: Писаренко Дмитрий (Journalists in the Karabakh War: Dmitri Pisarenko)[ölü keçid].” Biblioteka Centra Ekstremalnoy Zhurnalistiki.
  138. Jump up↑ Karim H. Karim. “Covering the South Caucasus and Bosnian Conflicts: Or How the Jihad Model Appears and Disappears,” in Abbas Malek, Anandam P. Kavoori. The Global Dynamics of News. Greenwood Publishing Group, 2000; pp. 180–185.
  139. Jump up↑ Chorbajian et al. The Caucasian Knot, p. 9.
  140. Jump up↑ Durch, William J ed. (1996). UN Peacekeeping, American Politics and the Uncivil Wars of the 1990s. New York: Palgrave Macmillan, 444. ISBN 0-312-12930-0.
  141. Jump up↑ Tishkov, Valery (1997). Ethnicity, Nationalism and Conflict in and after the Soviet Union: The Mind Aflame. London: Sage, 107. ISBN 0-7619-5185-7.
  142. ↑ Jump up to:142,0142,1 Cohen, Ariel (ed.) (2005). Eurasia in Balance: US and the Regional Power Shift. Aldershot, England: Ashgate, 60. ISBN 0-7546-4449-9.
  143. Jump up↑ “By Giving Karabakh Lands to Azerbaijan, Conflict Would Have Ended in ’97, Says Ter-Petrosian”. Asbarez. Asbarez. 19 April 2011.
  144. Jump up↑ “Ter-Petrosyan on the BBC: Karabakh conflict could have been resolved by giving certain territories to Azerbaijan”. ArmeniaNow. ArmeniaNow. 19 April 2011.
  145. Jump up↑ “Azerbaijan threatens renewed war”. BBC News. 12 May 2004. İstifadə tarixi: 10 February 2007.
  146. Jump up↑ Peuch, Jean-Christophe (10 April 2001). “Armenia/Azerbaijan: International Mediators Report Progress On Karabakh Dispute”. RFE/RL.
  147. Jump up↑ Collin, Matthew. “Azeris criticised on human rights.” BBC News. 28 June 2007.
  148. Jump up↑ The U.S. Committee for Refugees and Immigrants. 2001 Country Report of ArmeniaArxiv surəti 7 yanvar 2008 tarixindən Wayback Machine saytında. USCRI, 2001
  149. Jump up↑ (1994) Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties 1993-1994. University Press of America, 124-125. 15 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  150. Jump up↑ “Report on Azerbaijan”. Strasbourg: European Commission against Racism and Intolerance. 15 April 2003. p. 2. Arxivləşdirilib: [18] saytından 22 January 2013 tarixində. İstifadə tarixi: 22 January 2013. “Due to the conflict, there is a widespread negative sentiment toward Armenians in Azerbaijani society today.” “In general, hate-speech and derogatory public statements against Armenians take place routinely.”
  151. Jump up↑ (rus.)Fyodor Lukyanov, Editor-in-Chief of the journal Russia in Global Affairs“Первый и неразрешимый”. İstifadə tarixi: 12 March 2014.
  152. Jump up↑ Yasemin Kilit Aklar (Kocaeli University). The Teaching of History in Azerbaijan and Nationalism // Ab imperio 2/2005
  153. Jump up↑ “Nagorno-Karabakh: Timeline Of The Long Road To Peace”. RadioFreeEurope/RadioLiberty.
  154. Jump up↑ Pickman, Sarah. “Tragedy on the Araxes.” Archaeology, 30 June 2006.
  155. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 274.
  156. Jump up↑ Ermenistan’ın Tecavüzü neticesinde Azerbaycan’ın uğradığı Sosyal-İktisadi Zararlar hakkında, Bağımsız Analitik Araştırma Merkezi, Bizim Dernek Dergisi, Eylül 2002, s.34
  157. Jump up↑ Sinan Ogan,”Azerbaycan’da Mülteci Sorunu,www.turksam.org
  158. Jump up↑ Azerbaycanlı Genç bilim adamları Sempozyumu Bildirileri,2005,İstanbul,s.211
  159. Jump up↑ Azerbaycanlı Genç bilim adamları Sempozyumu Bildirileri,2005,İstanbul,s.213
  160. Jump up↑ Azerbaycan Cumhuriyeti DİB-ib beyanatı,Azerbaycan gazetesi no.36,Bakü,16 şubat,2000 .
  161. Jump up↑ “The damage to Azerbaijan as a result of the Armenian – Azerbaijani conflict”. www.virtualkarabakh.com. Arxivləşdirilib: [19]saytından 23 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 23 avqust 2016.
  162. Jump up↑ “Armenia’s occupation costing billions of dollars for Azerbaijan”. www.azernews.az. Arxivləşdirilib: [20] saytından 23 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 23 avqust 2016.
  163. Jump up↑ “Armenians damage worth of 265 billion to Azerbaijan”. Arxivləşdirilib: [21] saytından 23 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 23 avqust 2016.
  164. Jump up↑ “Damage from Nagorno-Karabakh conflict exceeds $800 billion”. vestnikkavkaza.net. Arxivləşdirilib: [22] saytından 23 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 23 avqust 2016.
  165. Jump up↑ (rus.) “Резолюция ПАСЕ по Карабаху: что дальше? (The PACE Resolution on Karabakh: What Next?).” BBC Russian. 5 February 2005.
  166. Jump up↑ “Resolution 1416 (2005)Arxiv surəti 28 noyabr 2010 tarixindən Wayback Machinesaytında.” PACE. 25 January 2005.
  167. Jump up↑ Azimov, Araz. “Azerbaijan Criticizes France, Russia, U.S Over Karabakh Resolution.” RFE/RL. 25 March 2008.
  168. Jump up↑ “Dağlıq Qarabağ münaqişəsi”. www.ccla.lu. Arxivləşdirilib: [23] saytından 16 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 16 avqust 2016.
  169. Jump up↑ “Resolutionresolutions on political affairs adopted by the eleventh session of the islamic summit conference”. İstifadə tarixi: 13 December 2010.
  170. Jump up↑ Organization of the Islamic Conference Again Condemns Armenia.” Asbarez. 27 September 2010.
  171. Jump up↑ “Pentaqon Azərbaycana 20 milyon dollar hərbi yardım ayırıb”. www.azadliq.info. Arxivləşdirilib: [24] saytından 16 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 16 avqust 2016.
  172. Jump up↑ Yevgrashina, Lada. “Azerbaijan may use force in Karabakh after Kosovo“, Reuters. 4 March 2008. Retrieved 10 March 2008.
  173. Jump up↑ “4 killed in Nagorno-Karabakh region in skirmishes between Azerbaijanis, ethnic ArmeniansArxiv surəti 14 mart 2008 tarixindən Wayback Machine saytında”, International Herald Tribune. 10 March 2008. Retrieved 10 March 2008.
  174. Jump up↑ “Aprel zəfərinin il dönümüdür”. cebhe.info. Arxivləşdirilib: [25] saytından 25 noyabr 2017 tarixində. İstifadə tarixi: 25 noyabr 2017.
  175. Jump up↑ de Waal 2003, səh.: 176.
  176. Jump up↑ Karny, Yo’av (2000). Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory. New York: Douglas & McIntyre, 405–406. ISBN 0-374-52812-8.
  177. Jump up↑ “Müharibənin romanı”. senet.az. Arxivləşdirilib: [26] saytından 28 sentyabr 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2016.
  178. Jump up↑ “YAZIÇILAR “QARABAĞIN QARA BƏXTİ”ndən YAZMAĞA HƏVƏSLİ DEYİL”. musavat.com. Arxivləşdirilib: [27] saytından 28 sentyabr 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2016.
  179. Jump up↑ Quliyev, Əsəd. “Xocalı soyqırımı təsviri sənətdə”. 525.az. Arxivləşdirilib: [28] saytından 2 sentyabr 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 2 sentyabr 2016.
  180. Jump up↑ “20 Yanvarın sənət təcəssümü”. anl.az. Arxivləşdirilib: [29] saytından 28 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
  181. Jump up↑ MUSİQİ SƏNƏTİNİN İNKİŞAFI TARIXI
  182. Jump up↑ “Məşhur müğənni “Şəhid arzuları”nı səsləndirdi”. www.anspress.com. Arxivləşdirilib: [30] saytından 19 aprel 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 19 aprel 2016.
  183. Jump up↑ Blair, Betty. “Dayirman – For a New Rap Music Generation”. Azer.com. Azerbaijan International. İstifadə tarixi: 31 May 2013.
  184. Jump up↑ “First Armenian Action Film Released About Karabakh War.” Armenia Information. 29 June 2006. Retrieved 20 January 2007.
  185. Jump up↑ Gojiashvili, Nino. “Azerbaijan: Video Game Revisits Nagorno-Karabakh War”. www.eurasianet.org. Arxivləşdirilib: [31]saytından 15 avqust 2016 tarixində. İstifadə tarixi: 15 avqust 2016.
  186. Jump up↑ ““İşğal altında: Şuşa. Qisas” kompüter oyununun təqdimatı keçirilib”. apa.az. Arxivləşdirilib: [32]saytından 8 iyun 2017 tarixində. İstifadə tarixi: 8 iyun 2017.

Biblioqrafiya

Tarixi nəzərlər

  • Cheterian, Vicken (2011). War and Peace in the Caucasus: Russia’s Troubled Frontier. New York: Columbia University Press. ISBN 9780231700658.
  • Cox, Caroline and John Eibner (1993). Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh. Zürich; Washington: Institute for Religious Minorities in the Islamic World.
  • Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group. ISBN 9780275962418.
  • Curtis, Glenn E (1995). Armenia, Azerbaijan and Georgia Country Studies. Washington D.C.: Federal Research Division Library of Congress.
  • de Vaal, Tomas (2003). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. ISBN 9780814719459.
  • Freire, Maria Raquel (2003). Conflict and Security in the Former Soviet Union: The Role of the OSCE. Burlington, VT: Ashgate.
  • Griffin, Nicholas (2004). Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam. Chicago: University of Chicago Press.
  • Karny, Yo’av (2000). Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory. New York: Douglas & McIntyre.
  • Ramiz Mehdiyev (2014). Dağlıq Qarabağ: məxəzlərdən oxunmuş tarix.
  • Tofiq Köçərli (1998). Qarabağ: Yalan və həqiqət. “İrşad” İslam araşdırmaları mərkəzi.- B.: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 1998.- 244 s.: 21 sm.
  • Gerard Libaridian (1988). The Karabagh file: Documents and facts on the region of Mountainous Karabagh, 1918–1988. Cambridge, Mass: Zoryan Institute; 1st ed.
  • Human Rights Watch (1994). Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. ISBN 1-56432-142-8.
  • Contreras, Raul (2016). Murder in the Mountains: War Crime in Khojaly and the Nagorno-Karabakh Conflict

Xüsusi məsələlər və zaman dövrləri

  • Charalampidis, Ioannis (2013). Sponsored To Kill: Mercenaries and Terrorist Networks in Azerbaijan. Moscow: “MIA” Publishers. ISBN 978-5-9986-0115-6.
  • André Widmer (2013). The Forgotten Conflict – Two Decades after the Nagorno-Karabakh war. ISBN 978-3-033-03809-7.
  • Chrysanthopolous, Leonidas T (2002). Caucasus Chronicles: Nation-building and Diplomacy in Armenia, 1993–1994. Princeton: Gomidas Institute.
  • Tomas Qoltz (1998). Azerbaijan Diary: A Rogue Reporter’s Adventures in an Oil-Rich, War-Torn, Post-Soviet Republic. New York: M.E. Sharpe ISBN 0-7656-0244-X
  • Hakobyan, Tatul (2008). Կանաչ ու Սև: Արցախյան օրագիր [Green and Black: An Artsakh Diary] (hy).
  • Kaufman, Stuart (2001.). Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs.
  • Richard G. Hovannisian. “The Armeno-Azerbaijani Conflict Over Mountainous Karabagh.” Armenian Review, XXIV, Summer 1971.
  • Hovannisian, Richard G. “Mountainous Karabagh in 1920: An Unresolved Contest.” Armenian Review, XLVI, 1993, 1996.
  • Malkasian, Mark (1996). Gha-Ra-Bagh!: The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia. Wayne State University Press.
  • Rost, Yuri (1990). The Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan. New York: St. Martin’s Press
  • Shahmuratian, Samvel (ed.) (1990). The Sumgait Tragedy: Pogroms Against Armenians in Soviet Azerbaijan. New York: Zoryan Institute.
  • Taarnby, Michael (2008). The Mujahedin in Nagorno-Karabakh: A Case Study in the Evolution of Global Jihad. Real Instituto Elcano.

Beynəlxalq reaksiyalar və xatirələr

  • Помпеев Ю. А. Кровавый омут Карабаха. — Баку, издательство “Азербайджан”, 1992. — 208 с.

Bioqrafiyalar

  • Melkonian, Markar (2005). My Brother’s Road. London: I. B. Tauris. ISBN 1-85043-635-5.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Commons-logo.svg

Vikianbarda Qarabağ müharibəsi ilə əlaqəli mediafayllar var.

Fərman Nəbiyev

BDU-nun jurnalistika fakültəsini bitirib. 20 yaşından mətbuatda çalışır. 1999-cu ildən "Mingəçevir işıqları" qəzetinin təsisçisi və baş redaktorudur. "Qızıl Qələm", H.B.Zərdabi, Ali Media mükafatlarına, Əməkdar jurnalist fəxri adına layiq görülüb.

Oxumağı təklif edirik Müəllifin bütün yazıları

Şərhlər bağlıdır.