Nizaminin Amerika tədqiqatçısı

 “Ədəbiyyat” qəzeti, 14.10.2021-ci il

Amerika Birləşmiş Ştatlarında Nizami irsinin tədqiqi baxımından ən maraqlı araşdırma Nyu-York Universitetinin Şərq xalqları dilləri və ədəbiyyatı kafedrasının professoru Piter Çelkovskinin 1975-ci ildə Nyu-Yorkda oxuculara təqdim olunan “Gözəgörünməz dünyanın güzgüsü” kitabıdır. Kitabda Nizaminin “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl” poemalarının nəsrlə qısaldılmış tərcüməsi verilmişdir.

P.Çelkovski kitaba yazdığı ön söz, müqəddimə və hər üç poemaya aid şərhlərdə şairin həyatı və yaradıcılığı haqqında daha çox və başqa şərqşünaslara nisbətən daha sanballı və dəqiq məlumat vermiş, öz sələflərindən fərqli olaraq, Nizamiyə yeni nöqteyi-nəzərdən yanaşmışdır.

Amerika oxucusunun Nizami yaradıcılığı ilə lazımınca tanış olmadığını nəzərə alan P.Çelkovski yazır: “…Gözəllik cəhətdən Nizami “Xəmsə”sinin tayı-bərabəri yoxdur. Dərin təfəkkürlü dilçi alim, psixoloq Nizami öz estetizmi, nəşəli və incə təsvirləri ilə dahiliyini bir daha sübut edir. Nizaminin əsərləri öz şöhrəti ətrafında yüzlərlə pərəstişkar toplamış olsa da, onu izləyənlərin heç biri onun səviyyəsinə yüksələ bilməmişdir”.

“Nizami dəqiq psixoloji təsvirlər yaratmaqda taysız istedad sahibidir. İstər gündəlik həyatın ən adi hadisəsi, istər ov məclisləri, istərsə də saray şənlikləri olsun, onları şair eyni dərəcədə qüvvətli və maraqlı təsvir edir”.

“Nizami təkcə təşbehlər və bədii surətlər yaratmır, o, təzə sözlər yaradır. Bu sözlərin yeni məna çalarlarını işlətməklə, danışığın, nitqin təzə ifadələrini üzə çıxarır. Nizami təkcə söz rəssamı olaraq qalmır. O, adicə kərpiclərdən istifadə edərək ustalıqla elə gözəl saraylar tikir ki, onlar adamı valeh edir. Bir dahi şeir ustadı kimi Nizami mahir və əvəzsizdir”.

P.Çelkovski şairin sufizmlə əlaqəsini danmadan bildirir ki, Nizami öz dövründə bütün üsyankar qəlblərin getdiyi yolla getmiş, xalqın ictimai rifahına çalışan və şəhər sənətkarları arasında gizli özünümüdafiə təşkilatları yaratmış sufilərin məşhur əxilər təriqəti nümayəndələri ilə yaxından əlaqədə olmuş və öz qəhrəmanlarını onların içərisindən seçmişdir.

P.Çelkovski tərəfindən “Sirlər xəzinəsi” Şərq xalqlarının bədii təfəkkür tərzində dönüş, “Xosrov və Şirin” təkcə Nizami yaradıcılığında deyil, həm də bütün farsdilli ədəbiyyatda əsl ədəbi hadisə, forma və məzmun gözəlliyini kamilliklə özündə təcəssüm etdirən ilk bitkin poema “Leyli və Məcnun” poeziya sənətində həqiqi triumf kimi xarakterizə edilmişdir.

“Yeddi gözəl” poemasının təhlili ilə bağlı Amerika şərqşünasının mülahizələri də obyektiv səslənir:

“Yeddi gözəl” “Xəmsə”yə daxil olan poemaların ən mürəkkəbidir. Dünyaya bəlli olan ən seçmə incilərdən və ən parlaq brilyantlardan düzəldilmiş misilsiz zərgərlik əsəri kimi heyranedicidir. “Yeddi gözəl” mistik poema kimi də izah oluna bilər. Nizami ehyamla danışmağı sevən şairdir. O, heç vaxt erotika ilə didaktika arasında sərhəd qoymur, çox zaman birini digərinə əyani misal kimi işlədir.

P.Çelkovskinin yerdən tapılıb sahibi bilinməyən ən qiymətli dəfinə adlandırdığı “Yeddi gözəl”ə yazdığı şərh də ədəbi və elmi əhəmiyyətə malikdir. Şərhdə alimin poemanın adından tutmuş, obrazlar aləmi, sənətkarlıq xüsusiyyətləri, Firdovsinin “Şahnamə”si ilə bağlı və fərqli cəhətlər, hər iki şairin yaratdıqları qadın obrazlarının müqayisəli təhlili, Nizaminin dünyanın geosentrik quruluşu haqqında məlumatlarına münasibət və s. barədəki fikirləri diqqətəlayiqdir. P.Çelkovskinin fikrincə, “…Yeddi şahzadə xanım tərəfindən söylənilən hekayələr insan həyatının yeddi dayanacağı, insan taleyinin yeddi aspekti, mistik yolun yeddi sahəsi kimi qiymətləndirilə bilər…”.

Poemada Bəhramın qara saraydan, yəni Allahla insanın arasında olan qara pərdədən ağa-təmizliyə, həqiqətə qovuşmaya gedən simvolik yolu təsvir olunur.

Saraylar günbənd şəklində olub göyün quruluşunu ifadə edir. Şahzadə xanımlar və onların sarayları yeddi xarakterik planetə, yeddi iqlimə, yeddi rəngə və yeddi günə işarədir.

“…Beləliklə, Nizami din və dünyəviliyin uyğunluğunu əyani olaraq təsvir edir”.

P.Çelkovskinin “Xəmsə”dən tərcümələrinə gəldikdə qeyd edilməlidir ki,  tərcüməçi mətnlərin seçilməsində sərbəst yolla getmiş, poemalardan macəra və sərgüzəşt xarakterli hissələrə daha çox üstünlük vermiş, bəzən mətnə əlavələr etmiş, yaxud qısaltmalar aparmış, bir sözlə, əgər demək caizsə, Amerika oxucularının maraqlarını əsas götürmüşdür. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün “Yeddi gözəl” poemasından bir neçə tərcümə nüməsinə diqqət yetirmək kifayətdir.

Nizami Gəncəvi poemanın “Bəhramın dastanının başlanğıcı” fəslində Yəzdikürdlə Bəhramı xarakterizə edərkən birincini qatil, qəddar, xalqa qarşı əzazil və qan tökən kimi, ikincini isə ədalətli, xeyirxah, humanist, xalqa nəvaziş göstərən kimi təsvir edir:

O, (xalqı) qırırdı, bu isə nəvaziş edirdi,

bu təəccüblüdür. 

Həmişə daş ləl ilə, tikan isə xurma ilə

(birgə) olur.

O, (Yəzdikürd) hər kimin ayağını sındırmışsa,

Bu (Bəhram), ona mərhəmətlə mumiya verib

(sağaltdı). 

Tərcüməçi aydın şəkildə ifadə edilə bilən bu beytlərə aşağıdakıları əlavə etmişdir:

“Qədim zamanlarda Yəzdikürd bütün İranın şahı olduğu zaman, ölkə görünməmiş bir firavanlıq içində yaşayırdı. Qəhrəmanlar şücaətlər göstərir, şairlər böyük əsərlər yazmaq üçün təbə gəlir, tayı-bərabəri olmayan sarayların qübbələri əzəmətlə göyə ucalırdı. Məhsul bərəkətli idi, bazarlar aşıb-daşırdı, şahlığın var- dövləti sanki axan səhra qumundan təpələr kimi artırdı”.

Elə tərcümənin başlanğıcında açıq-aydın görünür ki, P.Çelkovski Nizami mətnini büsbütün dəyişdirmiş, tərcüməyə əsərin əslində olmayan – Yəzdikürdün hakimiyyəti illərində ölkənin firavanlıq və tərəqqisindən danışılan – cümlələri əlavə etmişdir. Nizami “Yeddi gözəl”də Yəzdikürd və Bəhram surətlərinin müqayisəsini ötəri olaraq verməmiş, bu müqayisə ata və oğulun hakimiyyət illərini və hər ikisinin psixologiyasındakı ayrılıqları göstərmək məqsədi güdmüşdü. Beləliklə, xarakter və düşüncə ilə bir-birindən fərqlənən, eləcə də tam barışmaz bədii surətlərin səciyyəsinə ciddi xələl dəymişdir. Üstəlik, ölkənin idarə edilməsinin ədalətlilik prinsipi barədəki Nizami Gəncəvi münasibəti kökündən dəyişmişdir.

“Quraqlıq ilinin təsviri və Bəhramın şəfqəti” fəslində Bəhramın əkinsiz – məhsulsuz dörd il içərisində “xalqın ruzisini xəzinəsinin hesabına yazması”, bütün əhalini qıtlıqdan qurtarması, yalnız bircə nəfərin aclıqdan ölməsində özünü suçlu bilib “su kimi bulanıb pərişan olması” Nizaminin “Ölkələr şahlardan səadət tapar” fikrinin alqışlanması kimi səslənir:

Xoşbəxt o şahdır ki, öz nemət və nəvazişilə

Rəiyyəti ölümdən qoruyur.

Nizaminin ədalət haqqında fikrini Amerika oxucusuna çatdırmaq niyyətində yanlışlığa yol verən P.Çelkovski ədalətliliyin yollarını açıq-aydın göstərən “Quraqlıq ilinin təsviri və Bəhramın şəfqəti” bölməsini tərcümə etməmişdir.

Poemanın “Bəhramın qış məclisinin vəsfi və onun yeddi günbəz tikdirməsi” bölməsindən aydın olur ki, çinlilərin İranın üstünə qoşun çəkməsi və məğlub edilməsindən sonra Bəhram Şidəyə “yeddi ulduzun təbiətinə uyğun” yeddi gözələ layiq yeddi rəngli günbəz tikdirir. Fəslin nəticəsi kimi isə aşağıdakılar verilmişdir:

“İki illik aramsız zəhmətdən sonra saray başa çatanda şah o dərəcədə heyran oldu ki, Şidəni gözəl hədiyyələrə qərq etdi.

Müqayisə göstərdiyi kimi, burada ən maraqlı bölmə qısaldılmışdır. Belə ki, Neman möcüzə yaradan memar Simnarı öldürürsə, Bəhram günbəzli sarayları inşa edən Şidəyə Babək şəhərini bağışlayaraq deyir:

Dedi; Neman xəta edib

Öz dostunu cəzalandırıbsa, qoy

Mənim ədalətim o zülmə görə üzrxahlıq olsun.

Göründüyü kimi, P.Çelkovski poemanın elə bölmələrini ixtisara salmışdır ki, bunlar bilavasitə ictimai problemlərlə, sosial ədalət prinsipləri ilə bağlı məsələlər idi.

Beləliklə, belə bir gerçəklik aydın olur ki, P.Çelkovski Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poemasının tərcüməsində şairin yaradıcılığının məhək daşı olan və “obrazlı təfəkkürün nailiyyətləri ifadə olunmuş bədii-fəlsəfi fikirləri” (Y.Qarayev) ikinci yerə keçirmiş, sadələşdirmiş və qısaltmış, yuxarıda qeyd edildiyi kimi daha çox macəra və sərgüzəşt xarakterli parçalara üstünlük vermiş, bu da əsərin ictimai gücünə mənfi təsir göstərmişdir. Ancaq bu nöqsanlarla yanaşı, Nizami poemalarının P.Çelkovski tərəfindən ingilis dilinə çevrilməsi şairin ədəbi irsinin  Amerikada yayılması yolunda atılmış tutarlı bir addımdır.

 

Mayıl İsmayılov

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar müəllim

Mingəçevir Dövlət Universiteti